dzie Hercen powtarza i tutaj na nowo stare frazesy burżuazyjno-demokratyczne, jakoby socjalizm powinien był wystąpić z „propagandą, zwróconą w równej mierze do robotnika i posiadacza, rolnika i mieszczanina“. Jednak, mimo wszystko, zrywając z Bakuninem, zwrócił Hercen swe spojrzenie nie ku liberalizmowi, lecz ku Międzynarodówce, ku tej Międzynarodówce, którą kierował Marks, ku tej Międzynarodówce, która zaczęła „gromadzić pułki“ proletariatu, łączyć „świat robotniczy“, „porzucający świat używających bez pracy“!
Skoro Hercen nie zrozumiał burżuazyjno-demokratycznej istoty całego ruchu 1848 noku oraz wszystkich form socjalizmu przedmarksowskiego, nie mógł on tym bardziej zrozumieć burżuazyjnej istoty rewolucji rosyjskiej. Hercen — to założyciel podwalin socjalizmu „rosyjskiego“, „narodnictwa“. Hercen widział „socjalizm“ w uwłaszczeniu chłopów wraz z gruntem, w gminnym władaniu ziemią oraz w chłopskiej idei „prawa do ziemi“. Rozwijał niezliczoną ilość razy swe ulubione myśli na ten temat.
W rzeczywistości w owej nauce Hercena, zarówno jak i w całym narodnictwie rosyjskim — aż do wyblakłego narodnictwa dzisiejszych „socjalistów - rewolucjonistów“ włącznie — nie ma ani odrobiny socjalizmu. Jest to taki sam frazes pięknoduchów, takie samo szlachetne marzenie — powłoka rewolucyjności burżuazyjnej demokracji chłopskiej w Rosji, jak i rozmaite formy „socjalizmu roku 48-go“ na Zachodzie. Im więcej gruntu otrzymaliby chłopi w roku 1861, im taniej by ją dostali, tym mocniej byłaby podważona władza obszarników — feudałów, — tym szybciej, swobodniej i szerzej potoczyłby się rozwój kapitalizmu w Rosji. Idea „prawa do ziemi“ i „wyrównawczego podziału gruntów“ jest jedynie sformułowaniem rewolucyjnych dążeń do równości ze strony chłopów, walczących o całkowite obalenie władzy obszarników, o zupełne zniesienie obszarniczej własności ziemskiej.
Rewolucja 1905 roku dowiodła tego w zupełności: z jednej strony proletariat wystąpił na czele walki rewolucyjnej zupełnie samodzielnie przez stworzenie socjaldemokratycznej partii robotniczej, z drugiej strony, rewolucyjni chłopi („trudowicy“ i „Związek Chłopski“), walcząc o wszelkie formy zniesienia obszarniczej własności ziemskiej, włącznie do „zniesienia prywatnej własności ziemskiej“, prowadzili walkę właśnie jak gospodarze, jak drobni przedsiębiorcy.
Czcze debaty na temat „socjalistycznego charakteru“ prawa do ziemi itd. służą dziś tylko do zaciemniania i zasłaniania istot-
