Minęło sto lat od dnia narodzin Hercena. Składa mu hołdy cała liberalna Rosja, omijając troskliwie poważne zagadnienia socjalizmu, ukrywając starannie to, co odróżniało rewolucjonistę Hercena od liberała. Wspomina Hercena również prasa prawicowa, zapewniając kłamliwie, że Hercen na schyłku życia wyrzekł się rewolucji. A w zagranicznych liberalnych i narodnickich przemówieniach o Hercenie panuje wszechwładnie frazes.
Partia robotnicza powinna wspomnieć o Hercenie nie gwoli filisterskiemu wychwalaniu go, lecz gwoli wyświetleniu swych zadań, gwoli wyświetleniu prawdziwego miejsca, jakie zajmuje w dziejach pisarz, który odegrał tak wielką rolę w przygotowaniu rewolucji rosyjskiej.
Hercen należał do pokolenia szlacheckich, obszarniczych rewolucjonistów pierwszej połowy zeszłego wieku. Szlachta dała Rosji Bironów i Arakczejewów, niezliczoną ilość „pijanych oficerów, zabijaków, karciarzy, bohaterów jarmarcznych, psiarzy, rębajłów, chłostaczy, władców serajów“ oraz pięknoduchów — Maniłowów. „I oto wśród nich — pisał Hercen — kształtowali się ludzie 14 grudnia, falanga bohaterów, wykarmionych jak Romulus i Remus mlekiem dzikiego zwierzęcia... To jakowiś bohaterowie, wykuci z czystej stali od stóp do głów, bojownicy — ofiarnicy, którzy szli świadomie na oczywistą zagładę, aby obudzić młode pokolenie do nowego życia i aby oczyścić dzieci, zrodzone w środowisku siepactwa i służalczości“.
Hercen należał właśnie do tego rodzaju dzieci. Obudziło go i „oczyściło“ powstanie dekabrystów. Potrafił on w pańszczyźnianej Rosji 40-tych lat XIX w. wznieść się na takie wyżyny, że zrównał się z największymi myślicielami swego czasu. Przyswoił sobie dialektykę Hegla. Zrozumiał, że stanowi ona „algebrę rewolucji“. Poszedł dalej niż Hegel, w ślad za Feuerbachem, ku materializmowi. Pierwszy z „Listów o badaniu przyrody“ — „Doświadczenie i idealizm“ — napisany w r. 1844, ujawnia przed nami my-
- ↑ Artykuł ten wydrukowany został po raz pierwszy w Nr. 26 pisma „Socjał-Demokrat“, z dn. 8 maja (25 kwietnia) 1912 r. Red.
