Sądzimy raczej, że Treny nie były pisane jednym zapędem w jakimś przypływie nagłej ekspansji twórczej (Kochanowski zresztą ociągający się z drukiem dzieł swych aż pod koniec życia, w naturze wybuchowości tej nie miał), że powstawały warstwami w dłuższym przeciągu czasu. Były w tym okresie przerwy znaczniejsze, w których poeta pióro odkładał, a powracając do umiłowanego dzieła, zmieniał je i kreślił. Dzięki temu odzwierciedlił się w poemacie na zgon Urszulki obraz duchowy poety, w którym cios jednostkowy, śmierć córeczki ukochanej, był tylko główną podnietą twórczą i nadarzonem źródłem osnowy, podkład zaś głębszy nagromadziły dawne przeżycia nieszczęśliwe i ogólny pesymistyczny nastrój duszy.
Odmiennie też wygląda nagły i niespodziewany — zdawałoby się — wpływ Psałterza. Niema żadnego dziwu w tem, że w pierwszych piętnastu trenach wpływ ten się nie zaznaczył, gdyż Kochanowski, pisząc epicedjum czy cykl humanistyczny, w niczem pomocy psałterzowej nie potrzebował.[1] Ani też w chwili bezradności i szukania wątku nie sięgnął nagle po księgę, tłoczoną pięknie w typografji Andrysowicza, wołając: Oto jest czegom szukał! Psałterz nie był tą siłą, która z zewnątrz niejako podnieciła myśl poety i wywołała w nim ewolucję gruntowną. Przemiana ta dokonała się w duszy Kochanowskiego na podstawach głębszych aniżeli nagłe „przypomnienie“ dzieła, które przed kilku laty nietylko tłumaczył, ale wprost przeżył; czyż mógłby je więc tak łatwo „zapomnieć“?
Zainteresowania mistyczne, obalanie autorytetów starożytnych, nagły wybuch sceptycyzmu wreszcie, pozwalają nam chwycić pierwsze nici tego zapowiadającego się zwolna przełomu. Być może, że inne jeszcze troski, że paroksyzmy groźnej choroby myśl usilnie kierowały ku Bogu. Wtedy zaś dopiero, gdy nowo ukształtowany pogląd na świat, życie i śmierć no-
- ↑ Drobne podobieństwa słowne wyśledzone przez K. Wojciechowskiego („błąd człowieczy“ w tr. I i „sny lekkie“ w tr. XI) nie mają większego znaczenia; pamięć, przesiąknięta słownictwem psalmicznem, podsunąć je mogła wprost nieświadomie. Z tak drobnej przyczyny nie można jeszcze uogólniać wpływu Psałterza na Treny! (Wpływ Psałlerza Dawidowego na „Treny“, „Eos“ VI 1900, str. 274 i n.).
