wyrąbała lasy, na ich miejscu rozpostarły się mnogie pólka chłopskie, zasiane koniczyną (krasikoniem) i owsem lub obsadzone ziemniakami. Wśród nich wiją się drogi kalwaryjskie, przy których czasem wyrasta lasek brzozowy lub rozpościera się trawniczek zielony, dar „kwiecistej urody“ (przyrody). Nieco spustoszenia narobiły niegdyś potoki „karmione źródłami gór leśnistych“, które z tęsknotą śpiesząc do Odry, pospłukiwały młode zagajniki, zasypały piaskiem ziemię i z czasem wyschły, więcej jeszcze zniszczył przyrodę człowiek, wydobywając bazalt na bruki gościńców, podkopując nawet dzieła rąk ludzkich tak, że przy klasztorze szerzyła się złowroga przepaść grożąca samemu kościołowi. Groza tych kamieniołomów ujawniła się koło r. 1886, Bonczyk przeniósł ją (III 258—287) o 11 lat wcześniej.
Nad tym krajobrazem roztacza poeta obrazy: przedwieczerza (I 267—280), kiedy to „słońce dojeżdżało do swej mety, a mali aniołkowie pozamiatali jak najchędożej niebo, pozdmuchiwali chmurki“ i nadsłuchiwali dzwonów dzwoniących na Anioł Pański, nocy na Rajskim Dworze (II 449—462) z szelestem lip nad tysiącami głów pątników i ciszą o północy, kiedy:
Tylko klasztor i lipy jakby wrosły w mroku,
W nowym się pątnikowi stawiają uroku,
przedświtowych chwil (III 1—89), kiedy niebo wisi szeroko i wyżej niż na równinach nad głową, a na nim lśnią dogasające gwiazdy, budząc ochotę do rozważań astronomiczno-nabożnych, jakby dalszego ciągu astronomii młynarza Pawła i Proboszcza ze Starego Kościoła Miechowskiego.
O dziełach ludzkich mniej tu mowy, zaledwie ten lub ów szczegół się nawinie oczom poety; w jakimś najogólniejszym zarysie ukaże się topografia Kalwarii w objaśnieniach bywałych pątników (II 195—201), albo wylicza się kapliczki w miarę posuwania się procesji w IV i V pieśni. W kościele klasztornym uwzględniono tylko chór za wielkim ołtarzem (urządzony za gwardiaństwa o. Ambrożego) i obrazy historyczne, w kościele św. Krzyża groby Gaszynów, dalej Dwór Rajski, schody wiodące do kościoła kla-
