Strona:O początkach chrześcijaństwa.djvu/012

rodzie lub dziejach, a gdy fakta historyczne świadczą przeciwnie, odrzucają je lub tłumaczą według swego widzimisię. Takie postępowanie musiało oczywiście naukę o początkach, zwłaszcza o początkach chrześciaństwa, zamienić w arenę, na której ścierają się rozliczne systemy, tłumaczące każdy po swojemu powstanie naszej religii. Zgadzając się między sobą w tem jednem, ze ona mieć musi początek czysto ludzki, są one w największej niezgodzie, ile razy przychodzi bliżej oznaczyć ten początek. Wtedy jedni do tej, drudzy do innej hypotezy się uciekają, a hypotez jest tyle, ile było narodów starożytności. Wkładem krytycznym tych systemów, a przygotowaniem nowego i prawdziwszego, zajmuje się osobna nauka, teologia porównawcza, najmłodsza latorośl na rozłożystem drzewie embryologii powszechnej. W Niemczech, Holandyi, Francyi, Anglii i Włoszech jest ona uprawiania z wielkiem zamiłowaniem, posiada własne czasopisma, osobne po uniwersytetach katedry, a nawet prywatne, bogato wyposażone instytucye, jak muzeum Guimet'a w Lionie lub fundacja Hibbert'a w Londynie. Dla mnie jest wielce pożądanem zadaniem streścić choć pokrótce owe studja, które dzisiaj za granicą zajmują wszystkie umysły wznioślejsze. Zmuszony bardzo obszerną rzecz wcisnąć w szczupłe ramy czasopisma, postaram się jednak, abym żadnego nie pominął systemu ważniejszego, a chcąc połączyć jasność z krótkością, przechodzić będę systemy embryologiczne chrześcijaństwa według cywilizacyi starożytnych, które im służą za podstawę.
 Zaczynam od Wschodu, gdzie w trzech wielkich systemach religijnych po kolei szukano kolebki naszej wiary: w hebrajskim, perskim, indyjskim. Pod ich wpływem powstały trzy różne szkoły embryologów historycznych, które dla krótkości nazwiemy hebrajską, perską i indyjską. Najbliższa nam, bo i w naszym kraju mająca przedstawicieli swoich, jest szkoła hebrajska. Należy do niej wielu teologów protestanckich i spora liczba postępowych rabinów, a najzdolniejszym jej rzecznikiem jest Rénan. Według niego, już ośm wieków przed Chrystusem Izajasz prorok założył chrześciaństwo, a znaczenie historyczne Zbawiciela w tem się całe zamyka, że popularyzując naukę Izajasza, wydobył z niej niektóre praktyczne konsekwencye, i zidentyfikował siebie z Me-