późnym w wieku IV i V ma być katolicyzm, nie można dać lepszej odpowiedzi, jak słowami Renan'a: „Jest pewną rzeczą, że przy śmierci Antonina, koło r. 160, religia chrześcijańska jest religią kompletną; ona ma wszystkie swoje księgi Święte, wszystkie swoje wielkie legendy, zaród wszystkich swoich dogmów i części esencyalne swojej liturgii. W oczach większej części swoich wyznawców jest ona religią udzielną, oddzieloną od judaizmu, a nawet jemu przeciwną“[1]. Ta odpowiedz wystarcza dla Drapera. Czy zaś chrześcijaństwo było una religion complète dopiero w drugiem stuleciu, jak chce Renan, czy też może nią było już w połowie pierwszego wieku, zaraz po śmierci Chrystusa, zobaczymy później w ciągu tych rozpraw. Dla miłośników zaś egipskiej przeszłości dodaję, ze słynny egiptolog Le Page Renouf w monografii swojej: Religion of ancient Egypt (London, 1880 Williams and Norgate) po zbadaniu ogłoszonej dotąd literatury faraońskiej, dochodzi do wniosku, że Egipt nie wywierał nigdy żadnego wpływu upon foreign thought, czy to na religię żydowską, czy na filozofię grecką (str. 243-248). Przypuściwszy nawet, że to twierdzenie jest trochę przesadne, dobrze jest spamiętać to szczególniejsze zjawisko, że gdzie ludzie fachowi nie widzą żadnego wpływu, tam niefachowi literaci mówią o nim jako o rzeczy najpewniejszej.
Nie wszyscy racyonaliści przypisują religii naszej początek wschodni: wielu ją znajduje gotową w cywilizacyi grecko-rzymskiej. Przypuszczając, że jakiś impuls dany był przez żydów — fakt jest zbyt widoczny, aby go można zaprzeczyć — twierdzą oni, że moralność i dogmata, kult i hierarchią przyjął Kościół w całości z rzymskiego imperium Nie przestając na tem, że filozofia grecka i centralizacya cesarstwa były w ręku Opatrzności przygotowaniem do prawdy, pedagogią, wiodącą do ewangielii, chcieliby jeszcze dowieść, że nauka Chrystusa niczego nie zawiera, co nie istniało już dawniej w mitologii lub filozofii Greków i Rzymian, a nawet śmią twierdzić, że postęp moralny i społeczny, nieśmiertelna zasługa chrześcijaństwa, był już dokonany przez stoików rzymskich, tak, iż Kościół jedynie przywłaszczył
- ↑ L'Église chrétienne. Paris 1879, p. I.
