turnina lub przez Warusa, dla Kwiryniusza pozornie tam miejsca nie ma, a Józef Flawiusz wprowadza go dopiero dziesięć lat później, w r. 759, gdy na rozkaz cesarza zabiera królestwo Archelausza.
Dzisiaj spór ten należy do przeszłości, bo ostatnie badania, zwłaszcza rzymskich uczonych, wykazały, że chronologia ś. Łukasza najzupełniej się zgadza z wypadkami spółczesnej historyi, a jeżeli tak długo spierano się o rzecz prostą i jasną, to jedynie dla tego, że religijne i filozoficzne przesądy lub fałszywe zrozumienie słów Łukasza przeszkadzały uznaniu prawdy.
W istocie Łukasz w przytoczonym ustępie (II. l-2) cztery różne rzeczy podaje:
1° że cesarz August kazał świat cały t. j. imperyum rzymskie spisać;
2° że tę operacyą statystyczną rozciągnięto także do Judei;
3° że w Judei była to operacya pierwsza tego rodzaju;
4° ze została w Judei dokonaną, gdy Kwiryniusz był namiestnikiem Syryi.
Pierwsza z tych czterech wiadomości jest tak prawdopodobną, że gdyby była zapisaną u świeckiego pisarza, niktby jej nie podejrzywał, ale że ją podaje pisarz kościelny, należało ją zbijać. A przecież Tacyt, Swetoniusz i Dyon Kasyusz opisali dokładnie owe słynne breviarium imperii, ułożone przez Augusta w którem wyliczone były wszystkie dochody państwa, liczba obywateli i sprzymierzeńców, ilość statków, królestw, prowincyj, ceł i podatków, wydatków i pensyj — a wszystko to, dodaje Tacyt, spisane własną ręką panującego[1]. Czyż podobna skompilować tak obszerny materyał statystyczny, nie spisawszy wprzódy ludności i majętności w wszystkich prowincyach? Cesarz August zresztą sam na pomniku Ancyrańskim w którym główne czyny swych rządów przekazał potomności, wymienia trzy lustra t. j. popisy, przez siebie odbyte w latach 726, 746 i 767[2] a
