Trzy rozbiory Rzeczypospolitej, a następnie traktat wiedeński przyłączyły do Prus około 54.300 km.2 z ludnością paromilionową. Z krajów polskich rząd pruski utworzył dwie prowincye: W. Ks. Poznańskie i Prusy Zachodnie. Oprócz tego Polacy żyją jeszcze na terytoryach, dawniej już przyłączonych do Prus: na Szląsku i Mazurach pruskich. Ludność ta prawie na całym obszarze jest uświadomiona, poczuwa się do narodowości polskiej i daje tego niezliczone dowody.
W początkowych latach po rozbiorze Polski przy spisach odróżniano tylko w prowincyach polskich wyznanie i na podstawie tego obliczano dopiero poszczególne narodowości. Zrazu było to możliwe, dopóki prąd kolonizacyjny nie naniósł do dzielnic polskich liczebnie dość silnej warstwy Niemców katolików. W latach 1827 i 1828 wstawiono w regencyi opolskiej i gumbińskiej nową rubrykę „języka kościelnego“. Zdawałoby się — pisze Komorowski — że język, w jakim ktoś odmawia pacierz, może dać najlepszą wskazówkę czyjejś narodowości. Tymczasem wiadomo, że na Szląsku do ostatnich czasów ludność powszechnie używała książek czeskich do modlenia się, podobnie jak u Kabatków, Mazurów pruskich przeważnie niemieckie są w użyciu. Zaprzestano zatem tej nieudanej próby, a przystąpiono do bezpośredniego rozdziału ludności na podstawie własnego przeświadczenia, dając kategoryczną odpowiedź na zapytanie: Polak czy Niemiec? Była to jednak zawczesna jeszcze próba.
Zwrócono się zatem po r. 1830 do języka, rozmaicie pojmowanego, a od r. 1843 zaczęto już przechylać się na stronę „języka rodzinnego“. W r. 1890 wprowadzono rubrykę „języka ojczystego“, w r. 1895 znowu jej nie było, w r. 1900 uwzględniono ją.
