linia, łącząca Bydgoszcz z jednej strony z Toruniem, z drugiej przez Piłę-Krzyż-Kistrzyń z Berlinem. Połączenie między temi głównemi torami i miejscowościami, położonemi na uboczu, tworzą liczne tory drugo- i trzecio-rzędne. Miejscami istnieją też kolejki wązkotorowe, znajdujące się w posiadaniu osób prywatnych. Z linii drugo i trzeciorzędnych znaczna część jest zbudowana i utrzymywana przez powiaty. Z linii wymienionych, największe znaczenie dla ruchu osobowego mają: z Poznania do Berlina, Torunia i Bydgoszczy, z Torunia i Bydgoszczy przez Krzyż do Berlina, i z Poznania przez Leszno do Wrocławia. Na tych samych liniach też, oraz poznańsko-kluczborskiej, odbywa się największy ruch towarowy. Torem kluczborskim odbywa się przeważnie dowóz węgla z zagłębia szląskiego do W. Księstwa. Dowóz ten wynosił w r. 1895-ym 1,064,006, a w r. 1900-ym 1,475,400 tonn. Dla wywozu z Poznańskiego najważniejsza jest linia, łącząca W. Księstwo przez Bydgoszcz z Gdańskiem. Drogą tą wywieziono w r. 1900 620,935 podwójnych centnarów, przeważnie zboża. Dowóz z Gdańska zaś wynosił w tymże roku 119,000 podw. centnarów (po 100 kilogramów).
Jak już zaznaczono, w przemyśle i handlu poznańskim posiadają dotąd znaczną przewagę Niemcy (i Żydzi), pomimo że stosunki w latach ostatnich zmieniły się już znacznie na ich niekorzyść. Widzieliśmy wyżej, że w rękach ich znajduje się conajmniej czwarta część przedsiebierstw przemysłowych, opartych na rolnictwie. Nie lepiej przedstawiają się stosunki w innych gałęziach wielkiego przemysłu. Z 514 cegielni polskich było w roku 1900-ym 114, z wielkich młynów parowych i wodnych (największe rządowe w Bydgoszczy) w rękach polskich znajdują się tylko 2, z kilku większych fabryk żelaza 1, z fabryk wyrobów chemicznych i nawozów sztucznych 1, i t. d. Słowem, nie dopuścimy się przesady, twierdząc, że wielki przemysł jest opanowany przez Niemców, handel na wielką skalę przez Żydów. Natomiast Polacy zdobyli w czasach ostatnich przewagę w przemyśle i handlu średnim i drobnym, które dawniej (oprócz rzemiosł) były także niejako mo-
