Wobec scharakteryzowanych wyżej stosunków szkolnych i walki narodowej wogóle, w której także, po przeniesieniu jej na pole ekonomiczne, najważniejszym środkiem zaczepnym i odpornym jest oświata, w społeczeństwie polskiem utworzył się szereg stowarzyszeń, które, opierając się na konstytucyi i prawie krajowem pruskiem, usiłują uzupełnić dla ludu polskiego naukę szkolną, zaopatrzyć go w wiadomości, potrzebne w życiu zawodowem i publicznem, zaznajomić go z historyą i literaturą, zachęcić do pracy nad własnem wykształceniem, wreszcie połączyć rozproszone usiłowa-
nia samopomocy i nadać im kierunek jednolity. Do najważniejszych instytucyi tego rodzaju należy Towarzystwo Czytelni Ludowych, które zakłada w całym kraju, po wsiach i miastach, biblioteczki, dostarczające chętnym czytania, bez opłaty, dzieł popularnych, treści pouczającej, historycznej i t. d. Prowadzeniem tych czytelni zajmują się najczęściej po wsiach księża, organiści, lub światlejsi gospodarze, po miastach osoby z stanów średnich. Popyt na książki jest tak wielki, że zarząd czytelni, który rozporządza tylko szczupłemi środkami, w małej części tylko może zaspokoić istniejące potrzeby. Czytywane są najchętniej dziełka historyczne,
