Kartuskiego, Kartuzy, z 2,652 mieszkańcami. Za to mieścina ta odznacza się przepysznem położeniem w uroczej dolinie, otoczonej wieńcem wyżyn, porośniętych lasem dębowym i bukowym. Była to niegdyś osada Kartuzów, którzy osiedlili się tu pod koniec wieku XIV. Z zabudowań klasztornych utrzymał się do tej pory tylko kościół, wspaniały z zewnątrz, ale nie posiadający żadnych pamiątek historycznych. Olbrzymie dobra skonfiskował rząd pruski. Powiat Kościerski posiada dwa miasteczka: Kościerzynę (Berent) i Schöneck. W pierwszem naliczono w r. 1900 — 5,468, w drugiem 3,086 mieszkańców. W połowie drogi między Kościerzyną a Kartuzami leży najwyższy szczyt pojezierza Baltyckie-
go na terytoryum pruskiem, Wieżyca (Turmberg), wznosząca się 331 metrów nad poziom morza.
Z powiatem Kościerskim graniczy na wschodzie Starogardzki, położony po obu brzegach Wierzycy. Posiada on powierzchnię znacznie mniej górzystą, glebę ma lepszą od wymienionych wyżej powiatów; od strony południowo-zachodniej jednak wkracza we wrzosowiska i lasy puszczy tucholskiej. Ludność jest przeważnie polska. Powiat ten posiada jedno miasto: Starogardę (Preussisch Stargard) z 9,690 mieszkańcami. I tu, jak we wszystkich innych wymienionych wyżej miastach, stany posiadające są niemieckie, a wśród Polaków przeważają robotnicy. Jeżeli posuniemy się jeszcze dalej ku wschodowi, to spotkamy się w następnym powiecie
