Zwracaliśmy w ciągu tej pracy kilkakrotnie uwagę na charakterystyczne parcie ludności z prowincyi polskich ku zachodowi, uwydatniające się tłumnem wychodztwem, które dopływ z głębi Niemiec, mimo systematycznej kolonizacyi, wyrównywa tylko częściowo. Ruch ten jest wynikiem rozwoju stosunków ekonomicznych w ces. Niemieckiem. Wielkie środowiska górnicze, fabryczne, pzemysłowe i handlowe przyciągają do siebie widokami lepszych zarobków ludność rolniczą nietylko z okolic sąsiednich, ale i z prowincyi wschodnich. Nadto rolnicy na zachodzie niemieckim, pozbawieni rąk do uprawy roli, sprowadzają sobie na sezon letni robotników ze wschodu, a to samo czynią władze państwowe i przedsiebiercy prywatni, potrzebujący wielkiej liczby robotników do robót ziemnych, kolejowych i t. p. Wychodztwo na zachód jest więc podwójne: część ludu, zdolna do prac trudniejszych w kopalniach, fabrykach i przemyśle, wyprowadza się na zawsze lub przynajmniej na czas dłuższy; inna wychodzi za zarobkiem przez pracę na roli lub przy budowach ziemnych tylko na miesiące letnie, a z początkiem zimy powraca do swoich stałych siedzib w prowincyach wschodnich. Nas interesuje tu głównie wychodztwo na zawsze lub na czas dłuższy, bo zmniejsza liczbę i gęstość ludności w dzielnicach polskich i wytwarza wolne miejsca dla nowych przybyszów.
Szczegółowe i wszechstronne scharakteryzowanie tego ruchu wychodziłoby poza ramy tej pracy. Musimy jednak odpowiedzieć na pytania: co dzieje się z ludnością polską, która wyprowadza się na zachód niemiecki, a zwłaszcza, jak jest rozmieszczona w pojedyńczych okręgach, i jak wychodztwo to oddziaływa na rozwój stosunków narodowych w interesujących nas prowincyach.
