różni różnie tłumaczą; najpodobniejszem do prawdy wyjaśnieniem jest przypuszczenie, że praojcowie nasi, osiadając w przyszłej swej ojczyźnie, zastali już niewiadomej nam rasy ludność o czaszkach długich, lecz że stopniowo krótkogłowość słowiańska zwyciężała i dzisiaj już zapanowała.
Średni wskaźnik czaszek polskich jest 80 do 82; Polacy przeto należą do krótkogłowców, jak i inni Słowianie (południowi średnio 82—83, Słowacy i Czesi 83½, Chorwaci 84), acz w mniejszym stopniu. Krótkogłowość w dziedzinach polskich zwiększa się stopniowo ku południowi, wraz z ciemniejszem zabarwieniem oczu i skóry.
Najważniejszym i najwidoczniejszym łącznikiem, wiążącym w całość naród, jest jego mowa; ale nie zawsze i nie wszędzie jest ona u jednego nawet narodu jednostajna: ma swoje dzieje, zmienia się z biegiem wieków, a także brzmi nieco inaczej w różnych dzielnicach. Najmniej ulega zmianom mowa pisana, t. j. literacka, używana w księgach, w sądzie i w kościele; najwięcej zaś przekształca się i zmienia w ustach ludzi niepiśmiennych, a jak mówią, że „co wieś, to inna pieśń“, to i o języku powiedzieć można, że co okolica, to inna gwara. Mówiąc poniżej o każdej dzielnicy zosobna, powiemy i o jej gwarze; tymczasem zastanowimy się nad językiem polskim wogóle i nad głównemi jego odcieniami.
Wiemy już, że szczep polski zajmował i zajmuje środkowe miejsce w Słowiańszczyznie; skutkiem tego i język polski ma pewne właściwości, wynikające ze środkowości położenia jego. Rzecz oczywista, że jeżeli nie ulega wątpliwości, iż języki słowiańskie poszły z jednego, dziś nam nieznanego, to ślady języka tego najwidoczniejsze być muszą u tego plemienia, które od wieków zajmowało miejsce środkowe i nie oddzielało się od bratnich pokoleń, zostając dłużej od nich na jednem miejscu. Jakoż w istocie mowa
względnej długości 180 centymetrów, a szerokości 140 cm., to wskaźnik będzie 77,7, a wyniknie z równania x:100=140:180. Długiemi nazywają głowy o wskaźniku do 75, średniemi o wskaźniku 75 do 80, a krótkiemi o wskaźniku ponad 80.
