w bibliotece „Symposionu“ dyalog Neveu de Rameau[1].
Jacques le fataliste et son maître napisany został w roku 1773 (Diderot liczył wówczas 61-szy rok życia), podczas pobytu lub zaraz po powrocie z Rosji i Holandji. Podobnie jak wiele innych utworów, pozostał w tece autora, lecz musiał w odpisach przedostać się za granicę, gdyż w r. 1785 (w rok po śmierci pisarza), Schiller ogłosił po raz pierwszy w dzienniku Thalie przekład opowiadania o zemście pani de La Pommeraye[2], które znowuż z powrotem przełożono na francuskie p. t. Exemple singulier de la vengence d’une femme. Mylius, w r. 1792, przetłómaczył całą książkę. „Jestto, powiada, jedno z najcenniejszych dzieł niedrukowanej puścizny literackiej Diderota. Ta mała powiastka niełacno będzie mogła być ogłoszona drukiem w języku ojczystym autora. Istnieje w Niemczech jakie dwadzieścia jej kopji, ale pod ścisłą dyskrecją. Mają być przechowane poufnie i nigdy nie ujrzeć światła dziennego. Jednej z kopij zechciano użyczyć tłómaczowi, pod uroczystem przyrzeczeniem iż tekst francuski nie będzie oddany do druku.“ W języku francuskim ukazał się Jacques w r. 1796: w szeregu następnych lat doczekał się licznych wydań, a w roku 1826 konfiskaty, ogłoszonej w „Monitorze“. Dzisiejszemu czytelnikowi wydać się może niepojętem, w jaki sposób
