łani; mogli oni pozostawać, — co w okresie silnego prozelityzmu jest prawdopodobne, — pod wpływem judaizmu, czyli byliby „ea superstitione infecti“, jakby „zarażeni“ czy też „przepojeni“ czemś, co zzewnątrz przyszło[1]. Że dekret wogóle wypędzający niektóre obce kulty, a najprawdopodobniej również kult żydowski, miał miejsce za czasów Tyberjusza, o tem świadczy Seneka w liście do Lucyljusza (108, 22) — „in primum Tiberii Caesaris principatum iuventae tempus inciderat. Alienigena tum sacra movebantur, sed inter argumenta superstitionis ponebatur quorundam animalium abstinentia. (Ciąg dalszy, jako dotyczący kwestji odrębnej, opuszczam).
Wzmożone tętno prozelityzmu zmusiło władze administracyjne do bacznej obserwacji wzrastającego w liczbę wiernych kultu żydowskiego. Przedewszystkiem chodziło o zapobiegnięcie wzrastaniu ilości obywateli rzymskich wyznania żydowskiego a nie-żydów z pochodzenia[2]. I tu jak sądzę można dorzucić parę słów wyjaśnienia do tekstu Suetoniusa. Czytaliśmy przed chwilą, że młodzież żydowską — „per speciem sacramenti“ — zesłał Tyberjusz do garnizonów o najgorszych warunkach klimatycznych, poza tem, — „reliquos gentis eiusdem vel similia sectantes urbe summovit, sub poena perpetuae servitutis nisi obtemperassent“. Jeśli dotyczyłoby to peregrini, wówczas tekst nie nasuwa trudności[3]; lecz jeśli uznamy, że zwrot Suetoniusa, dotyczący — „reliqui gentis eiusdem vel similia sectantes“ oraz Tacyta „ceteri (t. j. po wyłączeniu tych, których zaciągnięto do wojska) cederent Italia“ wskazywać może między innemi również na innych (poza 4000) wyzwoleńców żydowskich (to znaczy z pochodzenia nie-żydów, natomiast prozelitów nowonawróconych w okresie swego niewolnictwa), wówczas trzeba przyznać, że jedynie możliwe z punktu widzenia prawnego, wytłumaczenie sankcji — sub poena perpetuae servitutis — polega na przyjęciu tezy o ingerencji władzy administracyjnej w zakres uprawnień właścicieli niewolników. Zarówno manumissio testamento, jak
- ↑ Tacit. hist. V, 5 mówiąc o prozelitach żydowskich, używa podobnego zwrotu „transgressi in merem eorum idem usurpant, nec quidquam prius imbuuntur quam contemnere deos, exuere patriam, parentes liberos fratres vilia habere.“
- ↑ Wyzwoleniec obywatela rzymskiego stawał się również obywatelem rzymskim, aczkolwiek spotykał się z szeregiem ograniczeń w korzystaniu ze swych praw obywatelskich; por. Duff A. M. Freedman in the early Roman Empire. Oxford. 1928, str. 50—70.
- ↑ Tak interpretuje teksty wymienione Juster, o. c., II, str. 164 uwaga 5.
