i manumissio vindicta, podobnie manumissio przez wniesienie do spisu obywateli, jak i nakoniec manumissio inter amicos, czy też per epistulam, które to dwie postaci istotnie potrzebowały ochrony pretorskiej, — wszystkie te typy proceduralne wyzwolenia wymagały współdziałania magistratury, pilnie już od czasów lex Fufia Caninia (r. 2 przed Chr.) oraz Aelia Sentia (r. 4 po Chr.) baczącej na prawidłowość wyzwoleń. Myśl tę potwierdza świadectwo Paulusa (liber sing. regul. D. 40. 1,9) — Servus hac lege venditus, ne manumittatur, vel testamento prohibitus manumitti, vel a praefecto vel a praeside prohibitus ob aliquod delictum manumitti ad libertatem perduci non potest[1].
Określenie „ob aliquod delictum“ obejmuje różne możliwości, lecz między innemi również możliwość odrzucenia wyzwolin niewolnika, któryby takim próbom prawomyślności nie odpowiadał, jakie stawiał Plinjusz posądzonym o przynależność do gminy chrześcijańskiej, a przedewszystkiem — o ileby odmawiał uznania kultu bogów rzymskich, co w epoce wczesnego cesarstwa miało wagę aktu przeciwipaństwowego[2].
Kult żydowski pojmowany bywał niekiedy przez władze rzymskie jako sprzysiężenie; zwłaszcza zaś myśl taka uporczywie nasuwać się mogła w chwilach, gdy rygorystyczne żądania władzy państwowej stawiały tak żydów, jak zresztą i chrześcijan, w położenie bez wyjścia, albowiem zmuszały ich do wyrzeczenia się własnych wierzeń, bądź wy-
- ↑ Por. przepisy o eksploatacji odkrywek górniczych, zawarte w t. zw. „lex metalli Vipascensis“ (tablica II). — „Venae furem, si servus erit, procurator flagellis caedito et ea condicione vendito, ut in perpetuis vinculis sit neve in ullis metallis territoriisve metallorum moretur; pretium servi ad dominum pertineto“. ...Komentarz do wymienionego napisu w dziele E. Schönbauer‘a — Beiträge zur Geschichte des Bergbaurechts. Monachjum 1929, str. 107.
- ↑ Epp. 96—97; szczególnie — ep. 96, 5—6, oraz 97, 2. Plinius. — „Qu negabant esse se Christianos, cum praeeunte me deos appellarent et imagini tuae quam propter hoc iusseram cum simulacris numinum adferri, ture ac vino suppli carent, praeterea male dicerent Christo, quorum nihil posse cogi dicuntur qui sunt re vera Christiani, dimittendos esse putavi“.
Cesarz — „Conquirendi non sunt: si deferantur et arguantur, puniendi sunt, ita tamen ut qui negaverit se Christianum esse idque re ipsa manifestum fecerit, id est supplicando diis nostris, quamvis suspectus in praeteritum, veniam ex poenitentia inpetret“). Ob. uwagi o coercitio jako podstawie wystąpień władzy rzymskiej przeciw chrześcijanom w dziele R. Paribeni’ego — Optimus Princeps. Messina. 1927, t. II, str. 205—210; por. P. de Labriolle — La Réaction paienne. Eiude sur la polémique artichrétienn du I-er au VI-e siecle Paryż 1934, str. 28—35. O stosunku państwa do religji starorzymskiej por. Mommsen, o. c., str. 570 „Die römische Religion und überhaupt die Religion des Altertums haftet an dem Staatsbegriff“.
