ras, grec. tessares, tetartos, łac. quattuor, quartus, niem. vier (z fidwor), vierter. Od czwartego urobiono nazwę cz(t)wartku (cerk. czetwrtiĕk, rus. czetwerg), i czwartaków; od ćwierci: ćwiertnia i ćwiartka (której ia więc mylne i nie na równi z ia od czwiarty!) Obok cztery pojawia się od końca 15. w. i sztery, jak w słowień. i łuż. sztyri, lecz to »ułatwienie« nie utrwaliło się w pisemnictwie, chociaż się tak wymawia. Z łac. quartus: kwarta, kwarciany, kwartana (‘febra co cztery dni’); kwatembry (‘suchednie’) z quattuor tempora; kwader (kwadrować) od ‘rzutu kostek’.
czu, spójka, podobnego pochodzenia co cz, służy potwierdzeniu, mianowicie w złożeniu toczu, ‘to jest’, nierównie rzadziej i samo czu; obok to czu: toczuż, toczusz; pisano je od 16. w. mylnie przez: to coż, z czem żadnego nie ma związku; por. nynie-czu cerkiewne, nyńcze, nyńcza, ruskie (‘teraz właśnie’); tak samo w staroczeskiem: toczuż (obok totiż).
czub, czubek, czubić, czuba(s)ty; czuba, pogardliwe, ‘dziewka’, ‘chłopka’: »kędy pani w pomietle, wszytkiem rządzi czuba«, »posadzono też czubę do stołu«, »a moja czuba«, »w niezwykłej stoi czuba szacie«, »na miesiąc mu mało jedna czuba«, Potocki; »czuby służyste«, »do owej wiernej czuby«, Jabłonowski 1731 r.; u Serbów czupa, ‘babsko (nieczesane)’, i tak samo u innych Słowian. Obok czub (nawet u Czechów czub, nie *czib, i bynajmniej to nie morawskie, lecz czeskie, choć »głosowni« czeskiej przeczy!) jest wszędzie i czup (u nas tylko w czuprynie, co Rej stale szupryną pisze, np. »szuprynki workom rozwiązać«, ‘pieniądze wydawać’, bo w workach składano je, papierowych nie znając; szupryna, czupryna uchodzi ogólnie za pożyczkę małoruską, czupryna, ale Rej żadnych podobnych pożyczek nie znał!). Nie wiemy więc, co pierwotne; brak dalszych pewnych odpowiedników.
czuć, czuwać, czucie, uczucie, czuły, czułość, czułostkowy; czułki, ‘macki’; rozczulić; czujny (por. czujświt, czujduch); czuć dawniej i ‘czuwać’ znaczyło; czuć i o ‘zapachu’ (por. cuch, cuchnąć; »czuć z ust«); u Słowian pień czu- (z skju-, dlatego wahania w nagłosie) ‘słuchowi’ i ‘węchowi’ służy, gdy u Greków i Niemców ‘wzrokowi’: thyōskoos, ‘co ofiar dogląda’, niem. schauen (dawne scouwon, gockie us-skaws, ‘przezorny’), ale i u innych Arjów ten pień bez s- nagłosowego: łac. caveo, ‘czuwam’, ‘strzegę się’, grec. akuō, ‘czuję’, t. j. ‘słyszę’ (akustyka), niem. hören z goc. hausjan, grec. kydos (‘czudo’, p. cud), koeō, ‘miarkuję’, ind. kawi-, ‘wieszczy’. Litewszczyźnie brak tego pnia.
czuha, czucha, czuja, czuhaj, czuhań, czuszka; niewyraźna postać, jako u obcego przybłędy; ‘gunia’, sukmana’; z węg. csoha, csuha, a to z tur. czoha, ‘sukno’, z pers.
czumak, czumakować, ‘wożący towary’, szczególniej sól, na Podolu; z małorus. czumak od tur. czumak, ‘buława’.
czupira(d)ło, śmieszne, o ‘kobiecie czupirzącej się, czupurnej’, już u Potockiego: »przy szpetnym czupirale«; postaci bardzo odmienne, może i z k-, np. »z gachem kuperdocha« r. 1698, bo jest i kupiradło albo kopiradło; z małorus. czepurnyj, czepuryty sia, rus. czopor-
