Strona:PL Aleksandra Humboldta Podróże po Rossyi 01.djvu/067

cych. Ponieważ rozmaite ruiny leżą dość odlegle od siebie, podróżni jeździli od jednych do drugich w małych powozach. Mołła starał się korzystać z tego; siadał on, za dozwoleniem podróżnych, do jednego z ich powozów i objeżdżał tym sposobem wszystkie ruiny, tak rzecz urządzając, żeby skończyć wcześniej swe pobożne ćwiczenia, nim podróżni zaspokoją swą ciekawość.
 Bołgarowie stanowili już w siódmym wieku niezależne państwo, które rozszerzało się po wschodniej stronie Wołgi od ujścia Sury aż do morza Kaspijskiego, zostawało w ciągłej wojnie z Rossyanami i robiło osady nad morzem Czarnem i na południowym brzegu Dunaju. Nazwisko swe otrzymali Bołgarowie od Wołgi, na której wybrzeżach mieszkali; należeli początkowo do wielkiego fińskiego plemienia, ale zmieszali się wkrótce ze Słowianami i Turkami i przerobili się powoli nad Wołgą na Słowian, a nad Dunajem na Turków. Państwo Bołgarów kwitnęło szczególnie pod koniec dwunastego wieku, w późniejszym czasie wiele ucierpieli od napadu mongolsko-tatarskich plemion, aż wkońcu całkiem podbici zostali przez Batu-Chana, wnuka Dżyngis-Chana r. 1236 i wcieleni do ordy Kapczackiej. Potomkowie Dżyngis-Chana, panujący nad tą ordą, którzy przez Rossyan nazywani byli Chanami Złotej ordy, wybrali byli Bołgaryą za swą letnią, Seraj zaś nad niższą Wołgą, za swą zimową rezydencyę. Ku końcowi czternastego wieku Kapczacka orda była zdobytą i pustoszoną przez Tamerlana. Seraj został zniszczony; Bołgarya zaś zdaje się, że uniknęła zupełnego zniszczenia, gdyż ono nastąpiło później przez Wielkiego księcia Iwana Wasilewicza.
 Pisarze arabscy wspominają jednozgodnie o nadzwyczaj szczególnej ustawie w kraju Bołgarów, tojest, że wszyscy mądrzy ludzie byli tam wieszani. Czy to pochodziło z politycznego nicdowierzania, czy, jak Ahmed Tusy domyśla się, dlatego, że ludzie odznaczający się mądrością, więcej godnymi są od innych służyć jak najprędzéj Panu Bogu, trudno rozstrzygnąć. Klimat miejscowy dawniej był daleko surowszym. W połowie dwunastego wieku, wedle świadectwa ówczesnego podróżnego, ziemia w Bołgaryi nawet latem nie była wolną od śniegu. Według innego opisu, jeżdżono w roku 1332, z Bołgaryi do Ingryi, jak teraz w północnej Syberyi, na saniach, zaprzężonych psami.
 Przy tak niedokładnych wiadomościach o dawnych Wołgskich Bołgarach, znalezione w ruinach Bołgaryi monety i kamienie nadgrobne, są ważnemi pomnikami dla historyi tego ludu. Monety mają niekiedy napisy, które są arabskiemi; większa zaś część monet jest mongolskich, pochodzących z XIII, XIV i XV wieku. Bardzo rzadko znajdywano da-