kolorze wody. Widocznie, że znaczna ilość piasku, którą Irtysz z sobą pędzi, utworzyła grunt, na którym stoi niższe miasto. Tobol, który dawniéj, kiedy Irtysz płynął jeszcze u stóp góry, wpadał do niego prawie pod kątem prostym, zatamował wodę Irtysza i spowodował coraz znaczniejsze osiadanie piasku na przeciwległym brzegu. Ale im bardziéj tym sposobem łożysko Irtysza oddalało się od ściany górnéj, tém ostrzejszym był kąt, tworzący się przy ujściu Tobola do Irtysza; tém mniejsze też było osiadanie piasku, tak, że z czasem zupełnie ustało. Ale rzecz do prawdy podobna, że już od bardzo dawnego czasu to nagromadzenie nie ma miejsca, gdyż za czasu zdobycia Syberyi równina ta była taką jak dzisiaj; na niéj bowiem w roku 1581 zaszła ostatnia stanowcza bitwa, w któréj przywódzca kozaków Jermak pobił tatarskiego chana Kuczuma i tém otworzył drogę do zawojowania Syberyi.
Podczas pobytu swojego w Tobolsku, Humboldt nie zaniechał robić swoich astronomicznych i magnetycznych obserwacyj. Robił je tu już był dawniéj ksiądz Chappe d’Auteroche, wysłany w roku 1761 przez Ludwika XV do Tobolska, dla obserwowania tam przejścia planety Wenus przez słońce. W tym celu téż oznaczył on astronomicznie położenie Tobolska i dlatego kazał wystawić sobie małe, murowane obserwatoryum, które z postępem czasu zrujnowało się i rozebrane zostało. Professorowie Hansteen i Erman, podczas swojego pobytu w Tobolsku (w jesieni 1848 r.) długi czas starali się napróżno odkryć miejsce, gdzie ono stało, aż nakoniec jeden ośmdziesięcio-letni oficer artylleryi, pułkownik Kraemer, rodem Szwed, udzielił im najpewniejszéj wiadomości, gdyż przed laty sam przewodniczył rozebraniu tego upadającego obserwatoryum. Następnie, Ilausteen i Erman odbywali tu dalsze swe obserwacye, przez co i miejsce to w Tobolsku stało się więcéj znaném i doszło wkrótce do wiadomości Humboldt’a. Leży ono w wyższém mieście, na prawo od drogi wiodącéj do Berezowa, przy północno-wschodnim kącie niemieckiego cmentarza, tuż przy wale go otaczającym. Podługowate doły z odłamkami przepalonych kamieni na miejscu starych murów wskazywały wyraźnie obwód téj małéj budowy, a czworokątny w niéj fundament musiał służyć za miejsce podstawy użytego przez Chappe kwadratu.
Miasto Tobolsk leży pod 58° 11’ północnéj szerokości, i 65° 56’ wschodniéj długości od Paryża. Średnia temperatura roku wynosi —2° 4’, średnia temperatura: zimy —19° 8’, lata +14° 0’[1]. Ludność w roku 1842 wynosiła 14, 246 mieszkańców.
(*)
- ↑ Humboldt, Środkowa Azya, T. II. „Liczebne stosunki klimatologii państwa Rossyjskiego“.
