ostatniej, każdy kto myślał tylko o sobie, będzie odsądzonym od wspólnych praw, i będzie musiał cierpieć w skutek swego osamotnienia.“ (785.)
Niezaprzeczenie, robią się chwalebne usiłowania dla posunięcia ludzkości: zachęcają, podniecają, zaszczycają wszelkie dobre uczynki więcej jak kiedykolwiek, nie mniej przeto pozostaje zawsze samolubstwo robakiem toczącym rany społeczeństwa. Jest to złe istotne, rozlewające się na wszystkich, a którego każdy, staje się mniejszą lub większą ofiarą; trzeba więc walczyć z niem jak z chorobą epidemiczną. Musimy z niem postępować naśladując lekarzy, wyszukując źródło choroby. Niechże się rozpoczną poszukiwania we wszystkich częściach społeczeństwa, począwszy od rodziny a kończąc na narodzie, od chałupy aż do pałacu. Gdzie znajdują się te wszystkie przyczyny, wszystkie te wpływy jawne lub ukryte, co zachęcają, utrzymują i rozwijają uczucie samolubstwa? Raz gdy poznamy przyczyny, nie trudno będzie wtedy i o lekarstwo; trzeba będzie walczyć, kiedy nie ze wszyskiemi naraz, to przynajmniej z częścią, aż powoli trucizna zniszczoną zostanie. Uleczenie wtedy będzie nie trudne, bo jakkolwiek przyczyny są liczne, ale mogą być wszystkie usunięte. Zresztą da się to uskutecznić wtedy, gdy weźmiemy się do wyrwania z korzeniem złego, t. j. do wychowania; nie tego wychowania, co usiłuje wydawać ludzi oświeconych, lecz tego któreby wydawało ludzi prawych. Wychowanie dobrze pojęte, jest kluczem do postępu moralnego; gdy poznamy się na sztuce wyrabiania charakterów, jak się znamy obecnie na sztuce kształcenia umysłów, można je będzie wtedy odprostowywać, jak się prostuje młode latorośle; sztuka ta atoli potrzebuje wiele taktu w obejściu się, wiele doświadczenia i głębokiej zdolności spostrzegawczej; jest to gruby błąd, gdy się wierzy, że dostatecznie posiadać wiedzę, aby wychowanie wydawało pożądane owoce. Kto śledził za rozwojem dziecięcia tak bogatego jak biednego od chwili jego urodzenia, i bada wszelkie skutki szkodliwe, które oddziaływają na niego w skutek słabości, niedbałości i nieuctwa tych, którym kiero-
