Strona:PL Balzac - Księżna de Langeais.djvu/44

błędy i które dawały im tyle uroku. Nie była ani naprawdę płocha, ani naprawdę stateczna. Namiętności jej, poza paroma wyjątkami, nosiły piętno obłudy; szachrowała, aby tak rzec, ze swemi przyjemnostkami. Ta i owa rodzina naśladowała mieszczański tryb księżnej Orleańskiej, której małżeńskie łoże tak pociesznie pokazywano zwiedzającym Palais-Royal. Parę zaledwie kobiet wskrzesiło tradycje Regencji, budząc zgorszenie w innych, sprytniejszych. Ta nowa wielka dama nie miała żadnego wpływu na obyczaje: mimo to, mogła ona wiele; mogła, w najgorszym razie, dać imponujący typ arystokrattki angielskiej; ale wahała się niezdarnie w wyborze między dawnemi tradycjami, zrobiła się dewotką i kryła wszystko, nawet swoje przymioty. Żadna nie umiała stworzyć salonu, gdzieby wybitni ludzie brali lekcje elegancji i smaku. Głos ich, niegdyś tak decydujący w literaturze, tym żywym wyrazie społeczeństwa, stracił wszelką wagę. Otóż, kiedy literatura nie posiada ogólnego charakteru, przestaje być organizmem i niszczeje wraz ze swą epoką. Kiedy, w jakiejbądź epoce, znajdzie się taki naród w narodzie, prawie zawsze historyk napotka centralną postać, streszczającą zalety i wady swej grupy: Coligny u hugenotów, koadjutor w szeregach Frondy, marszałek Richelieu za Ludwika XV, Danton za Terroru. Ta identyczność fizjognomji człowieka z jego historycznem tłem leży w naturze rzeczy. Aby przewodzić stronnictwu, czyż nie trzeba dzielić jego pojęć? aby błyszczeć w danej epoce, czyż nie trzeba jej wcielać? Oto nieustanny mus, który każe roztropnej i mądrej głowie stronnictwa podążać za przesądami i szaleństwami mas, stanowiących jego ogon. Stąd rodzą się postępki, które mają za złe przywódcom pewni historycy, kiedy, zdala od straszliwych burz, sądzą na zimno namiętności nieodzowne do prowadzenia tych epokowych walk. To co jest prawdą w historycznej komedji wieków, niemniej prawdą jest w wyższej sferze narodowego dramatu, zwanego Obyczajami.
 W początkach nikłego życia, jakie wiodło Saint-Germain za