Strona:PL Biblia Krolowej Zofii.djvu/34

 Właśnie w tym czasie, gdy się to działo, sprawował urząd rektora szkoły leszczyńskiéj sławny nie tyle w naszéj, ile w czeskiéj i w powszechnéj teologicznéj owego wieku literaturze, Jan Amos Komenius. Pochodził on z Moraw, gdzie począwszy od 24 roku życia swojego z chlubnym rozgłosem zajmował już stanowiska publiczne. Dał się poznać jako mąż światły i wielkiego uzdolnienia nauczycielskiego, pełniąc przez lat kilka obowiązki rektora szkoły w Prerowie, a następnie w Fulneku (1614 — 1627). W roku 1627 jednak z przyczyn religijnych zmuszony uchodzić z kraju, gdyż i on należał do sekty Braci, znalazł przytułek, zajęcie i stałą posadę w Polsce, właśnie przy szkole leszczyńskiéj, któréj zarząd już to bezpośredni, już pośledni (piastował bowiem późniéj w Lesznie i wyższe godności duchowne), jego powierzony był rękom.
 Sława tego męża jako uczonego i pedagoga tak się rozniosła po całéj Europie, że zasięgały jego rady, a nieraz żądały i osobistéj interwencji różne miasta, a nawet kraje postronne, ilekroć chodziło o przeprowadzenie tam jakiéj reformy zakładów edukacyjnych w duchu postępu. Takie podróże odbywał Komeniusz z Leszna do Elbląga, do Londynu, do Szwecyi — w r. 1650 zaproszono go wreszcie do Węgier... do Szarosz Pataku.
 Dzieje szkoły szaroszpatackiéj sięgają głęboko aż w wiek szesnasty. Założył ją w r. 1530 zaraz po rozszerzeniu się kalwinizmu w tamtych stronach — Piotr Pereny, ówczesny dziedzic miasta tego i okolicy. Urządzona zrazu w skromnych rozmiarach zakładu, odpowiadającego poniekąd dzisiejszym naszym wyobrażeniom o gimuazyach, rozwinęła się szkoła szaroszpatacka w latach dalszych do tego stopnia, że już 1550 stanęła w rzędzie akademij, łączących z sobą i niższe kursa, i przyjęła nazwę reformowanego Kollegium, którą też zachowuje do dziś dnia. Każdocześni właściciele Szarosz Pataku byli protektorami i dobrodziejami téj szkoły: w miarę ich światła i hojności dla celów naukowych, świetność jéj to się powiększała, to ćmiła niepowodzeniem chwilowém. Pa wygaśnięciu rodu Perenich (1567), Szarosz Patak przypadł na bezpośrednią własność Cesarza, jako króla węgierskiego. W r. 1576 został oddany klucz ten cały dóbr Franciszkowi Dobó, który go kupił za znaczną sumę od Maxymiliana II. W r. 1608 odziedziczył go po Dobonach tychże krewny, Michał Lorantfy; a po jego śmierci (1614), wziął miasto to w posiadanie dziedziczne książę siedmiogrodzki Jerzy I Rakocy, jako mąż starszéj córki Michała Lorantfiego Zuzanny, którą zaślubił r. 1616. Od tego czasu mieli więc panowanie nad tém miastem Rakocowie, i trwało to przez ciąg prawie całego wieku, dopóki z powodów politycznych w piérwszych latach XVIII stulecia nie zostali z niego wyzuci sposobem konfiskaty; a czasy rządów piérwszych generacyj onego rodu nad tą okolicą i szkołą uchodzą w rocznikach szaroszpatackiego kollegium właśnie za epokę największéj jego świetności. Z rokiem bowiem 1660 nastały i tam waśni religijne, pełne gwałtów, krzywd i zamachów, podkopujących nie mówię już powodzenie, ale nawet exystencyą téj szkoły.
 Owoż na owęto właśnie epokę dobrych czasów tego zakładu przypadł fakt, o którym wyżéj wspomniałem. W r. 1650, krótko po śmierci Jerzego I Rakocego, został Komeniusz z Leszna zaproszony przez Zuzannę, wdowę zmarłego książęcia, i przez jego syna i następcę Zygmunta, da przybycia do Szarosz Pataku i zajęcia jednéj z katedr tamtejszego kollegium, z widokiem i daléj sięgających odmian ustroju naukowego, w których przeważnie miał uczestniczyć. Wezwaniu temu nasz uczony niezwłocznie uczynił zadość. Dnia 24 listopada rzeczonego roku 1650 już był na miejscu i otwierał swoje wykłady mową publiczną, którą z końcem XVIII dopiero wieku po raz piérwszy z rękopisu odszukanego oddrukowano p. t. Jo. A. Comenii Oratio de cultura ingeniorum in auditorio maiori Saros-Patakini dicta. Fest. 1791. Profesura jego tamtejsza trwała lat 4, od 1650 do 1654; poczém opuścił ten zawód i niezadługo przeniósł się znowu do