Strona:PL Bolesław Prus - Faraon 03.djvu/276

 „Faraona“ Prus skończył pisać dnia 2 maja 1895 r., o czem świadczy data, postawiona na ostatniej stronicy autografu powieści. Utworu tego więc Prus nie opracowywał — jak czynił najczęściej — z numeru na numer: „Faraon“ dopiero od października r. 95 zaczął się po raz pierwszy ukazywać w „Tygodniku Illustrowanym“ i druk w tem piśmie trwał do końca r. 1896.
 Pierwsze wydanie książkowe powieści ukazało się w r. 1897 (data cenzury: 26 lipiec 1896) — jest ono tylko odbitką ze składu „Tygodnika.“ Edycja druga wyszła w r. 1901, trzecia w r. 1910. Po śmierci Prusa „Faraon“ miał jeszcze pięć wydań.
 Autograf (znajdujący się w Bibljotece Publicznej w Warszawie) nie dochował się w całości; zaczyna się on od str. 749 (w obecnem wydaniu odpowiada to str. 247 t. II od słów: „Książę sposępniał...“) i z kilkoma przerwami ciągnie się już do końca powieści; brak jest stronic następujących: 837—901 włącznie (w wyd. obec. od str. 303 t. II, słowa: „Nareszcie matka...“ do str. 29 t. III, słowa: „Nagle usłyszał...“), 947—950 (w wyd. obec. od str. 56, III, słowa: „Przyszła jednak chwila...“ do 60, III słowa: „— Czegóż się tak...“), 972—975 (w wyd. ob. od 72, III, sł.: „— Mówisz prawdę...“ do 74, III, sł.: „Dyszący gniewem...“) i 1038—1063 (w wyd. ob. od 116, III, sł.: „Racz mi wierzyć...“ do 132, III, sł.: „Przez dwa dni...“). W stosunku więc do całości utworu dochowany autograf zawiera nie więcej niż trzecią część; ale znajduje się w nim rzecz niesłychanie cenna, t. j. niedrukowany epilog powieści. Oddzielony on jest od dotychczasowego zakończenia kreseczkami; w wydaniu obecnem podajemy go od nowej stronicy; tytuł „Epilog“ pochodzi od nas.
 Porównanie tekstu autografu z tekstami drukowanemi nie wykazuje dużych odchyleń, jeśli chodzi o treść utworu — drobne zmiany pochodzą pewnie od samego Prusa; natomiast język jest wyraźnie spreparowany przez zawodowego poprawiacza. Oczywiście dążyliśmy do tego, by zniekształcenia językowe usunąć; w tych częściach powieści, które mamy w dochowanym autografie, było to łatwe, w pozostałych postępowaliśmy drogą analogji, zachowując jednak jak najdalej idące ostrożności: w razach wątpliwych woleliśmy zostawiać tekst dotychczasowy.
 Jako podstawę w obecnej edycji — pod względem treściowym i stylistycznym powieści — wzięliśmy wydanie drugie z roku 1901, jest ono bowiem najbardziej staranne; najprawdopodobniej też sam Prus je przygotowywał do druku, gdyż w tym właśnie okresie czynił to z zasady. Wydanie pierwsze różni się od drugiego szeregiem odmian stylistycznych, a poza tem posiada jeden szczegół, budzący duże wątpliwości. Mianowicie r. XVII tomu III, przedstawiający śmierć faraona, kończy się zdaniem: „Gołębiooka bogini Astaroth pomściła krzywdę swej kapłanki.“ Otóż zdania tego — a przypomina ono poniekąd ostatnie zdanie „Salammbo“ Flauberta — niema ani w autografie, ani w żadnem z następnych wydań powieści. Kto je napisał? Niewiadomo — ale choćby uczynił to Prus, była to zupełnie przejściowa redakcja, którą później sam autor skreślił, ustalając ostatecznie w wydaniu drugiem tekst „Faraona.“ Dlatego też edycja druga wydaje się nam najbardziej miarodajna. Z wydania pierwszego skorzystaliśmy jednak, aby przywrócić powieści dedykację, którą opuszczono w edycjach następnych.