Strona:PL Boy - Antologia literatury francuskiej.djvu/021

wania dopełniają tego smutnego obrazu. Wyrazem budzącego się ducha krytyki wśród współczesnych jest Fénelon (arcybiskup Cambrai, 1651—1715), którego Telemak, powieść pedagogiczna pisana dla przyszłego władcy, kreśli ideał polityczny wręcz przeciwny duchowi Ludwika XIV.
 Ze śmiercią starego króla (1715), ujawnia się powszechne bankructwo systemu. Autokratyzm, dobroczynny w początkach, kiedy chodziło o zjednoczenie Francji, okazał się w końcu zabójczym. Cały gmach zewsząd trzeszczy i domaga się reform. W tej sytuacji, literatura oddaje swe najlepsze siły służbie społecznej. Przygrywkę daje Montesquieu (1689—1755), w lekkiej książeczce Listy perskie (1721), zawierającej jakby szkic myśli, które rozwinie później w poważnem dziele swego życia, Duchu praw. Pod wodzą Diderota (1713—1784) i Dalemberta (1717—1783) skupiają się najtęższe mózgi Francji około monumentalnego dzieła Encyklopedji (1751—1772, 28 tomów). Dzieło to dawało informacyjny jakoby całokształt wiedzy ludzkiej; ale informacja zabarwiona była w ten sposób, iż stanowiła potężne narzędzie propagandy wolnej myśli, racjonalistycznej filozofji, demokracji, godności pracy. Roi się we Francji od ulotnych broszur, powiastek, dialogów, epigramów, mających na celu propagandę i agitację. Do największej doskonałości doprowadził ten rodzaj Wolter (1694—1778); zetknąwszy się zamłodu, dzięki wygnaniu z Francji, ze społeczeństwem angielskiem, przeszczepił stamtąd myśli i pojęcia, które, w Anglji zupełnie naturalne, staną się we Francji zaczynem rewolucji. Cała druga połowa życia Woltera wypełniona jest tym rodzajem twórczości.