Strona:PL Boy - Antologia literatury francuskiej.djvu/324

dour; pracował bez wytchnienia i doprowadził dzieło do końca. Encyklopedyści zwyciężyli; obóz ich stał się potęgą.
 Prócz tego, żywy umysł Diderota działał na wielu innych polach: pisał dramaty, słabe, ale torujące przyszłość nowym formom scenicznym; dał podwaliny krytyki malarskiej, teorji sztuki aktorskiej, rzucał myśli filozoficzne wyprzedzające swoją epokę. Wydawał wraz z Grimmem, Korespondencję literacką, rękopiśmienny dwutygodnik, abonowany przez wszystkie koronowane głowy w Europie. Wśród tego, od czasu do czasu, kreślił, wpół dla rozrywki, jakąś powiastkę której najczęściej nie wydawał, lękając się aby swoboda jego poglądów nie sprowadziła nań znów uwięzienia, coby było katastrofą dla Encyklopedji, lub też represyj godzących wprost w to dzieło jego życia. Powiastki te, obiegające w rękopisie (Kuzynek mistrza Rameau, Kubuś fatalista, To nie bajka, Przyczynek do podróży Bougainville’a etc.), wydane w znaczny czas po śmierci pisarza, są dziś, z pomiędzy jego utworów, najbardziej czytane. Wreszcie, nie najmniejszą cząstkę wpływu Diderota stanowiło jego oddziaływanie osobiste, urok jego świetnej rozmowy, którą roztaczał w literackich salonach Paryża, będących, w owej epoce, niemal instytucją.
 Diderot umiera w Paryżu, w r. 1784. Za życia był jednym z najsławniejszych ludzi w Europie; był, obok Woltera i Rousseau’a, najwybitniejszym szermierzem i twórcą nowych pojęć, które niebawem miały zmienić postać świata. Głośną jest jego przyjaźń z Katarzyną II, na której zaproszenie, na kilka lat przed śmiercią, udał się do Petersburga.
 Rozmowa z marszałkową de ***, którą przytaczamy w całości, charakterystyczną jest dla taktyki „filozofów“ XVIII w.: zdając sobie sprawę z potęgi światowej damy, przemawiali do niej jej własnym językiem, zapewniając w ten sposób na wszelkich drogach przenikanie swoim poglądom.

---