że Dante był naturą nawskroś zdrową i zgoła niepodatną wizyom. Kto to wie? I czy jest dostatecznie udowodniona zasadnicza sprzeczność między tak zwanem zdrowiem a zdolnością do widzeń natchnionych? I Hamlet był organizacyą «zdrową» — a jednak któż zapewni, że go nie dręczyły hallucynacye? Otello był więcej niż zdrowy, — a jednak gniew i rozpacz zmogły go jak ostatniego hysteryka i na ziemię rzuciły. Zbyt wielką u Danta rolę odgrywa wizya i sen, ażebyśmy mieli prawo twierdzić, że to jedynie wybiegi poetyckie, wzięte z Boecyusza, na którym miał się wzorować. Dla profesorów zwyczajnych jest to do pojęcia dosyć trudne, ale każdy marzyciel uwierzy łatwo, że kto tyle życia spędził w krainach fantazyi, w tym już przez to samo zacierają się zbyt wyraźne granice między jawem a urojeniem. Dla poety jak Dante granice owe musiały w ogóle być nie zbyt dosadne. Ludzie, co zbyt uporczywie rozpamiętywują swe sny, potęgują w sobie skłonność do nich i stają się potrosze lunatykami. Wielkie skupienie ducha i ciągłe wpatrywanie się w myśl własną przetwarza ustrój i pozwala mu nader łatwo odrywać się od rzeczywistości. Może i tem się tłómaczy, dlaczego Dante był skrajnym idealistą i utopistą, nawet wtedy, gdy wkładał w swą ideę całą potęgę wiedzy i rozumowania.
Była to, słowem, natura uniwersalna, zdolna do wcielania się w różne stany duchowe; była to cała lira, która corazto inną, albo też wszystkiemi strunami naraz, brzmiała. Co wziął od rodziców, co z ojczyzny, a co z niesłychanego swego wykształcenia — trudno orzec. Zdarza się nieraz, że rysy przodków objaśniają nam, co przeważać
wiada, co już jest wiele dziwniejszem. «...des durch und durch gesunden Dante...» w epokowem dziele, raczej zbiorze prac p. t. Dante-Forschungen, a mianowicie w rozprawie Dante’s Trilogie.
