Strona:PL Edward Abramowski-Pisma T.2 394.jpeg

bez sił“. Ponieważ zaś uspołecznianie się potrzeb przechodzi przez psychologję jednostek, gdzie nad świadomością chwili obecnej ciąży zawsze tradycja przeszłości, przeto nie mogą one w swych społecznych, przedmiotowych wyrazach przybierać postaci zupełnie nowych. Stąd pochodzi takie zjawisko, napozór sprzeczne z przodującym charakterem umysłów, które torują drogę do owego uspołecznienia się: „oto w sympatjach ich odgrywa znaczną rolę przeszłość, przez co sympatje te częściowo zbliżone są do świeżo zwalczonych ideałów umysłów najkonserwatywniejszych“. Jest to zjawisko retrospekcji. Jak widzimy, jest ono psychologiczną koniecznością tego procesu, przez który potrzeby — z indywidualnej sfery, gdzie się rodzą i skąd czerpią całą rzeczywistość swego istnienia, przechodzą do dziedziny społecznej, znajdując swój wyraz przedmiotowy w ideach, prawach lub instytucjach. „Nadzieje i pragnienia — mówi Krauz — nie powstają z niczego; trzeba na nie materjału faktycznego. Odwracając się od teraźniejszości, ma się już ten materjał tylko w przeszłości, a przyglądając się jej, czyni się odkrycie, że kategorja potrzeb, dziś przeważająca i uciskająca inne, była właśnie w ustroju bezpośrednio poprzedzającym podporządkowana innym, i że te inne, wówczas uprzywilejowane, są podobne do dziś uciskanych. Rzecz więc jasna, że żywioły, niezadowolone z teraźniejszości, pragnąć zaczynają powrotu przeszłości“.
 Prawo retrospekcji formułuje Krauz w następujący sposób: „Ideały, któremi wszelki ruch reformacyjny pragnie zastąpić istniejące normy społeczne, podobne są zawsze do norm z bardziej lub mniej oddalonej przeszłości“. Historja dostarcza nam wiele faktów, które mogą być podciągnięte pod to prawo. W filozofji „mamy następstwo systemów (empiryzm, materjalizm, sensualizm, idealizm, sceptycyzm, lub krytycyzm), które dwa razy już dopełniły swego kołobiegu w historji ludzkości, a dziś właśnie rozpoczyna się obrót trzeci“. W sztukach pięknych jako pionierowie wstecznictwa przewrotowego występują prerafaeliści i program Wagnerowski, „który polega na ponownym zlaniu wszystkich sztuk, rozłączonych w ciągu wiekowej ewolucji“. Wreszcie w rewolucji społeczno-prawnej widzimy, że „widma czasów rzymskich strzegły kolebki burżuazji nowożytnej“,