Strona:PL Edward Abramowski-Pisma T.3 516.jpeg

etyki. VII. Polityka bezpaństwowa (pojęcie rewolucji, znaczenie bojkotu, strona negatywna i pozytywna polityki).“ Rozwinięciem jakgdyby niektórych punktów powyższego projektu jest następujący bardziej szczegółowy plan: Opisowa definicja państwa, dwa oblicza prawa, uchwalanie i wykonywanie prawa, krytyka demokracji, rządy większości, demokratyzacja wykonywania praw, definicja państwa (definicja najmniejszej realności państwa), niemożliwość bezpaństwowości, konieczność państwa: prawa użyteczne, wpływ prawa na życie ludzkie, kara jako cecha niezbędna prawa, atrybuty państwa i stowarzyszeń itd. Obok tych planów mieści się jeszcze, jak gdyby dopełniający: „O powstawaniu nowego ustroju, o wartości człowieka, o zgodności życia z ideałami, o wspólności ekonomicznej dobrowolnej, o wolności życia i instytucyj, o tolerancji, o wewnętrznem wyzwoleniu człowieka, o demokracji, o polityce narodowej, o niewoli i wyzwoleniu ideału“. Drukowane fragmenty poruszają niektóre zagadnienia, naszkicowane w planach, aczkolwiek nie stanowią zwartej całości; ze względu na treść i metodę ujęcia stanowią cenne uzupełnienie poglądów Abramowskiego. Rękopis, pomieszczony w „embrjonarzu“ przywieziony ze Stefanina został prawie całkowicie wyzyskany, nieodczytane zostały tylko pewne drobne notatki. Drugi z rękopisów (porówn. str. 35, t. III) jest o wiele większy niż przytoczono, składa się nań spory plik kartek, ale notatki w niem zawarte stanowią przeważnie cytaty, wyciągi i streszczenia z różnych dzieł, które Abramowski przygotował do swej pracy. Wśród tych odpisów rozrzucono sporo własnych uwag i z nich to powstały oddzielne fragmenty. Należy dodać, że ciekawy jest bardzo cały ten zbiór cytat, dobranych celowo z dzieł bardzo licznych autorów, jak np. Iheringa. Bluntschliego, Esmeina, P. Leroy, Beaulieu, Destrée, I. Dubsa, Taine’a. Mably, Wolffa, Hobbesa, Bacona, Ciccrona i t. d.
 5. Praca zatytułowana przez nas „Feodalizm“ (tak nazywał ją Abramowski w listach i rozmowach t. I. LXIV) jest częścią rękopisu większej pracy, której autor zdaje się nigdy nie wykonał, a która miała objąć całokształt ewolucji społeczno-gospodarczej od początków feodalizmu aż do społeczeństwa kapitalistycznego i dalszych perspektyw rozwojowych. Plan pracy tej, umieszczonej na jednym z pierwszych zeszytów przedstawia się następująco: Społeczeństwo feodalne — 1. Wieś dawna. 2. Dawne miasta. 3. Dawny kościół. 4. Dawny rząd. 5. Dawne obyczaje i moralność. 6. Dawniejsze walki klasowe. Powstawanie kapitalizmu — 7. Powstanie pieniężnej gospodarki (czasy pańszczyźniane). 8. Rozwój techniki. 9. Powstanie kapitału. 10. Burżuazja i proletarjat. 11. Nowa produkcja. 12. Wzrost pieniężnego apetytu panów i majstrów (wzrost wyzysku). 14. Powstanie dzisiejszego rządu i państwa. 15. Zmiany w pojęciach, obyczajach i moralności. 16. Walki klasowe z czasów pańszczyzny. 17. Ogólna zmiana społeczeństwa. 18. Ucisk prawny nowego społeczeństwa i rewolucja. Kapitalizm — 19. Dzisiejsze miasto. 20. Dzisiejszy kościół. 22. Dzisiejszy rząd. 23. Dzisiejsze obyczaje i moralność. 24. Dzisiejsza walka klasowa. Upadek kapitalizmu — 25. Rozwój techniki i nowych form produkcji. 26. Kryzys chroniczny i jego skutki. 27. Społeczne niedogodności dzisiejszego ustroju. 28. Zarodki przyszłego ustroju. 29. Przyszły ustrój. 30. Rewolucja robotnicza. Praca ta obliczona była przez autora na 22 zeszyty i rękopis wydany obecnie miał stanowić tylko trzecią część całości. — Rękopis „Feodalizmu“ mieścił się w 6 notesach (razem stron 749, niektóre opuszczone) pisany drobnym, niewyraźnym pismem, z dużą ilością dopisków i wtrętów, rozrywających treść. Napisany został w latach 1891 — 3 (zeszyt I — sierpień w Markach, II — wrzesień — październik w Warszawie, III — 1892 — lipiec — Zürich. IV — V 1892 jesień i zima w Paryżu (Hôtel Diderot). Jak daty te wskazują, nie mógł być to okres spokojnej pracy naukowej — praca rewolucyjna w kraju, śmierć żony, choroba, emigracja, tułaczka zagranicą, nie mogły sprzyjać pracy naukowej (porówn. t. I. str. XVIII — XXII). Podziwiać należy, że zdobywał się wtedy na studja podobne. Praca Abramowskiego powstała w czasie, kiedy badania nad historją gospodarczą średniowiecza do-