tem podwójnie, bo nietylko znaleźli większy zbyt na swe towary, lecz także mogli zniżyć płacę roboczą tak, jak zniżyły się ceny środków utrzymania. Robotnicy na powszechnem obniżaniu się cen towarów nic nie wygrywają, bo zaraz obniża się i ich zarobek; kiedy np. w Angiji znieśli cło na zboże, chleb w Anglji staniał znacznie, a wkrótce potem i płaca robotników angielskich obniżyła się.
Przy dzisiejszym porządku społecznym, nigdy zarobek robotników nie może stać się większy nad to, co kosztuje niezbędne utrzymanie się przy życiu robotniczej rodziny, utrzymanie się najskromniejsze, które tylko od śmierci głodowej uchronić może.
Zarobek ten jest tak mały, że nie pozwala nawet robotnikowi zaoszczędzić zapasowego funduszu na czas bezrobocia, starości lub choroby tak, że robotnik może być w każdej chwili zagrożony ostatnią nędzą i pozostawać jak żebrak na łasce dobroczynności.
Wszystkie urządzenia kapitalistyczne, jakie dziś zapanowały na świecie, starają się ciągle utrzymywać tę niskość zarobku.
Naprzód maszyny, zamiast stać się ulgą w pracy ludzkiej, dostawszy się w ręce kapitalistów, obarczyły robotników jeszcze większym wyzyskiem. Maszyna, wymagając dużego kapitału, mogła się stać tylko własnością kapitalisty; dziś, kto chce produkować z zyskiem, nie może obejść się bez maszyny. Zjawia się ich coraz to więcej we wszystkich gałęziach przemysłu; kapitalistom oddają one olbrzymie usługi, robotników pozbawiają zarobku i zniżają cenę ich pracy.
Maszyna pozwala fabrykantowi używać mniejszej iłości robotników, pozwała mu używać do roboty już nietylko wykwalifikowanych rzemieślników, lecz i tych, co nie mają żadnego rzemiosła, prostych wyrobników: co więcej, maszyna, pozwala w znacznej mierze użytkować z pracy kobiet i dzieci, tańszej niż męska.
Jednem słowem, maszyna daje kapitalistom zbytek tanich rąk roboczych, a przez to sprawia, że niskość zarobku musi utrzymywać się ciągle.
Nie maszyny to jednak wina, ale jej właścicieli — kapitalistów i tych urządzeń, które oni zaprowadzili na świecie.
