w której jesteśmy. Musimy słuchać panów, znosić od nich krzywdy i obelgi, pracować na nich jak bydlęta, bo głód nas zmusza do tego, bo oni mają w swoich rękach to, co życie daje — chleb i ziemię. Jest to ta sama pańszczyzna, co była dawniej, tylko obłudnie zatajona, schowana przed światem.
Dawniej jednym tylko rozkazem i kańczugiem ekonomskim zmuszali nas panowie do posłuszeństwa i pracy, teraz zmusza nas do tego nędza. Dawniej byliśmy przez prawa zaprzedani panom, teraz zaprzedajemy się im sami z potrzeby, z obawy głodu. Zmienił się więc tylko pozór, a rzecz sama pozostała bez zmiany; jak dawniej, tak i teraz, mamy życie bydląt roboczych, życie niegodne człowieka. I nie może być inaczej, jeżeli środki do życia, ziemia ze wszystkiemi swoimi skarbami, jest własnością jednej tylko małej części ludzi, a inni nie mają żadnego prawa do niej. Nie może być inaczej, bo ten, który nie ma kawałka chleba, musi zaprzedać się temu, kto posiada bogactwa, a kto posiada bogactwa, będzie zawsze dla swojej korzyści pieniężnej wyzyskiwał i gnębił tego, który mu swą pracę sprzedaje.
Cierpimy nędzę i wyzysk, bo nie mamy prawa korzystać z ziemi i bogactw, a nie mamy prawa korzystać dla tego, że panowie, fabrykanci, rząd przywłaszczyli sobie to, co do wszystkich należeć musi. Ażeby więc wyswobodzić się z nędzy, trzeba ażeby ziemia i bogactwa wszelkie przestały być osobistą własnością tego lub owego człowieka, a stały się własnością wspólną całego ludu.
∗ ∗
∗ |
Wspólna własność — to nie znaczy, że nikt nie będzie miał swego domu, ani własności żadnej, ani kawałka ziemi do gospodarowania; nie, przeciwnie! to znaczy, że każdy człowiek dlatego, że jest człowiekiem, będzie miał prawo do wszystkich bogactw, będzie miał prawo korzystać z ziemi i z tego wszystkiego, co daje natura i praca ludzka. Bóg dał człowiekowi życie i dał wszystko, co do życia potrzebne: ziemię, słońce, powietrze i żywność. Tak samo więc, jak zbrodnią jest odebrać człowiekowi życie, tak samo jest zbrodnią odebrać mu to, co do życia niezbędne, zabronić mu korzystać z darów bożych. Prawa, które powymyślali panowie na współkę z królami i cesarzami, uczyniły z ziemi i bogactw własność osobistą i zabraniają ludowi z nich użytkować. Wspólna włas-
