właścicielem na równi z innymi. Każdy dbałby o to wspólne dobro, bo ono dawałoby mu dostatek i niezależność.
Nie będzie nędzy — bo ziemia, zamiast dawać zyski pieniężne panom, rządowi carskiemu i lichwiarzom, będzie nam wszystkim dawała dostatki, chleb i żywność obfitą. Bo my — mając prawo do ziemi i wspólnie pracując dla siebie samych — takie zaprowadzimy gospodarstwa, że nikomu z nas nie zabraknie niczego. Nie będzie wyzysku, ani zależności żadnej, bo nikt nie będzie potrzebował wynajmować się do pracy — kiedy wszyscy będą narówni właścicielami dóbr wspólnych. Dzisiaj głód nas zmusza zaprzedawać się panom i pokornie znosić od nich krzywdy i obelgi. Przy wspólnej własności każdy mieć będzie prawo do ziemi, każdy będzie wolnym i niezależnym człowiekiem.
A pomyślmy tylko, wiele to grzechów, zbrodni i cierpień ludzkich zniknie wtedy ze świata, razem z nędzą i wyzyskiem! Nędza popycha ludzi do najgorszych rzeczy, do kradzieży, do pijaństwa, do oszukiwania drugich. Dla kawałka chleba ludzie zapominają o swej godności człowieczej i jak bydlęta muszą pracować od świtu do nocy, jak niewolnicy — znoszą obelgi i poniewieranie. Wszystko to przepadnie bez śladu, gdy nastanie wspólna własność.
∗ ∗
∗ |
Oprócz wyzysku panów, jest jeszcze inny wyzysk, inne jarzmo, które nas gniecie — jarzmo rządu carskiego. Daje się ono nam dobrze we znaki! Zastanówmy się tylko nad tem: zobaczmy całą prawdę, czem ten rząd carski jest dla nas.
Rząd carski jest rządem despotycznym, samowładnym, to jest sam wszystkiem rozporządza i administruje; sam wydaje ukazy i naznacza podatki, uważając ludzi za swoich niewolników, którzy słuchać i milczeć powinni. Ukazy i rozporządzenia carskie mają moc nieograniczoną: nikt ich nie może ani zmienić, ani osądzać, chociażby były najgłupsze i jak najbardziej szkodliwe dla kraju. Największe niesprawiedliwości stają się prawem, którego słuchać powinniśmy, jeżeli car własnoręcznie podpisze na dokumencie urzędowym: „tak być powinno“.
