Uogólniając wykazywane przez siebie wady społeczeństwa i dochodząc ich źródła, znalazła je Orzeszkowa w wadliwem wychowaniu płci obojej, nie przygotowującem do życia ciężkiego, nie uczącym obowiązków obywatelskich i pracy, nie hartującem charakterów, lecz, przeciwnie, czyniącem je chwiejnemi i nader łatwo uległem! zgubnym wpływom. Te myśli rozwinęła naprzód w „Panu Grabie“, pierwszej powieści swojej, która wywołała żywsze zainteresowanie się ogółu czytającego, następnie w „Pamiętniku Wacławy“ i w „Marcie“. Ta ostatnia powieść, pisana i drukowana w chwili najżywszego zajęcia się sprawą wykształcenia kobiet i rozszerzenia pola ich pracy (1873), — wywarła potężne wrażenie. Bohaterka jej, otoczona dostatkiem za życia męża, znalazła się po jego śmierci w strasznej nędzy.
Dla małej córki gotowa była do wszelkich poświęceń, chciała się jąć jakiejkolwiek pracy, ale się okazało, że jej wykształcenie salonowe, napozór świetne, nie posiadało żadnej wartości praktycznej. Musiała zająć się w końcu szyciem w szwalni, wyzyskującej pracę robotnic nieumiejących szyć na maszynie; oburzona niesłusznem posądzeniem i wymówkami chlebodawczyni, Marta musiała opuścić i to zajęcie. Tymczasem córeczka zachorowała, wszystkie zapasy się wyczerpały, i ta kobieta, która niedawno jeszcze odrzucała zapłatę za pracę nieużyteczną, która później ze wstydem przyjmowała wynagrodzenie za czas napróżno stracony, w końcu dla otrzymania pieniędzy na lekarstwo sama wyciągać zaczęła rękę po jałmużnę, a nie dostawszy jej, ukradła papierek trzy-rublowy i goniona przez policyę rzuciła się pod koła tramwaju.
Obok sprawy wychowania płci obojej, oraz położenia kobiet w społeczeństwie, w tym pierwszym okresie twórczości Orzeszkowa żywo zajęła się kwestyą Żydów, zarówno w ich stosunku do samych siebie jak i do społeczeństwa („Eli Makower“, „Meir Ezofowicz“), dalej kwestyą upadających majątków ziemskich i koniecznością ratowania się na innej drodze („Rodzina Brochwiczów’“), — wreszcie kwestyą kiełkujących dążności socyalnych („Sylwek Cmentarnik“, Widma“).
W ciągu tworzenia tych powieści metoda pisarska Orzeszkowej udoskonalała się. Widać w nich coraz to większą staranność o prawdę rzeczywistości, coraz poprawniejszy i zgodniejszy z naturą rysunek charakterów i sytuacyi; kompozycya tylko utworów, ustosunkowanie artystyczne części je składających nie dosięgało jeszcze stopnia doskonałości nawet w najpiękniejszych skąd inąd kreacyach.
Tę doskonałość kompozycyi osiągnęła Orzeszkowa naprzód w drobnych obrazach i nowellach, gdzie wszystkie środki artystyczne tak dobrze zostały zogniskowane, iż wytworzyły prawdziwa całostki, w sobie zaokrąglone i zamknięte. Zaczęła je pisać Orzeszkowa mniej więcej od roku 1875, ale pierwszy ich zbiór książkowy ukazał się dopiero w roku 1880 p. t. „Z różnych sfer“. Stanowią one początek drugiego okresu w rozwoju talentu naszej autorki, okresu mieszczącego w sobie jej arcydzieła, i dlatego zasługują na rozbiór szczegółowy.
∗ ∗
∗ |
