w tych pismach, które po przepisaniu na czysto porównywają z minutą i zaopatrzywszy w zwykłe likwidacyje, odsyłają do dataryi, przykładającej do nich datę. Pierwszą o tych urzędnikach wzmiankę znajdujemy w pierwszej połowie XIV stulecia, a jakkolwiek papież Paweł II zniósł ich z powodu przedajności, później jednak przywróceni i pomnożeni zostali do liczby 72, z których 12 miało godność i ubior prałatów, 22 było duchownych niższego rzędu, reszta zaś sami laicy.
Abbruk czyli Abro, wysepka na morzu Baltyckiém, niedaleko wyspy Oesel, służy niekiedy za miejsce wypoczynku dla żeglarzy.
Abbt (Tomasz), filozof niemiecki, ur. 1738 w Ulm, um. 1766 w Bückeburgu; po ukończeniu nauk w uniwersytecie Halskim, gdzie porzuciwszy teologiję, słuchał filozofii i matematyki, mianowany professorem filozofii uniwersytetu Frankfurckiego (nad Odrą), przeniesionego później do Berlina; wpośród wrzawy wojennej napisał rozprawę: O śmierci za ojczyznę (Vom Tod für’s Vaterland). W rok później objął katedrę matematyki w Rinteln, gdzie zaczął przykładać się do prawa, dla otrzymania posady sądowej. W roku 1765, powróciwszy z podróży do południowych Niemiec, Szwajcaryi i Francyi, wielki sobie zjednał rozgłos wydaniem dzieła O zasłudze (Vom Verdienst), odznaczającego się głębokiemi uwagami z dziedziny filozofii praktycznej. Przedwcześnie umierając, zostawił po sobie sławę, iż jako współczesny Lessinga, z którym w ścisłej żył przyjaźni, niemało się przyłożył do ówczesnego odrodzenia nauk w Niemczech. Dzieło jego wydał w 6 tomach Nicolai (Berlin 1768—81).
Abcas, abzas, obcas. Podkładka czyli napiętek u bótów i trzewików. Obcasy bywają z podkówkami, lub dla trwałości nabijane tylko ćwieczkami, albo sztyftami żelaznemi lub drewnianemi z berberysu lub trzmieliny. Lud nasz, obcasy jak i całą podeszew, dla trwałości podbija gwoździami; pomimo, że mocne żelazne przybija podkówki. Szlachta wszystka obcasy okowała w podkówki żelazne, w srebrne zaś bogatsi i panowie.
Abchazyja, od krajowców zwana Abadza, zajmuje wązką przestrzeń między główném pasmem kaukazkiém a brzegami morza Czarnego, granicząc od połud. wsch. z Mingreliją i Swanetyją, a od półn. zach. z plemionami Dżygiety i Sadzen. Do czasów księcia Lewana Szyrwaszydze, zamieszkana była przez lud dziki. Za syna jego, Kilisz-Beja, urosła w siłę i zagarnęła całą krainę, od teraźniejszego Geleńczyka aż do Batum. Po różnych wewnętrznych zaburzeniach, przyjęła poddaństwo Rossyi w 1808 r. W 1824 Asłan-Bej wzniecił tu rokosz, wkrótce stłumiony. Ludność tej krainy dzieli się obecnie na pięć stanów, i wyznaje po większej części wiarę mahometańską. Zwaliska kościołów i klasztorów, znajdujące się dotychczas w Abchazyi, świadczą, że mieszkańcy jej wyznawali dawniej wiarę chrześcijańską. Na początku przeszłego stulecia, rząd turecki, chcąc pozyskać wpływ na ten naród, przysłał opowiadaczy Koranu, którzy, skłoniwszy mieszkańców Abchazyi do porzucenia chrześcijaństwa, nie zdołali go jednak całkiem wytępić: i dla tego teraźniejsza religija tego narodu jest mieszaniną obrzędów mahometańskich, chrześcijańskich i bałwochwalczych. Abchazyją rządzi książę podległy Rossyi, zamieszkały w miasteczku Kołasur, niedaleko Suchum-Kale. Abchazyja składa się po większej części, z leśnej równiny, (mającej szerokości od 15—40 wiorst), zwężającej się na półn. zach., tu i ówdzie przerżniętej ramionami głównego pasma kaukazkiego, sięgającemi niekiedy aż do morza. W Abchazyi znaczniejsze zatoki są pod Suchum-Kale i klasztorem Picundy; rzeki: Kodor, Chybsta i Bzyb; mineralne kwaśno-siarczane wody niedaleko rzeki Galidzga, zwane Abarak. Klimat w górach zdrowy, na równinach zaś szkodliwy, sprowadza żółte gorączki i inne choroby. Mieszkańców
