Strona:PL Encyklopedyja powszechna 1860 T1.djvu/382

o ruchu ciał niebieskich, jakoż już w 1747 roku przedstawił Akademii nauk rozwiązanie zagadnienia, wskazującego zboczenia w biegu elliptycznym planet na około słońca, spowodowane wzajemnem ich przyciąganiem, oraz jakim byłby bieg tychże planet, gdyby szły jedynie za siłą ciężkości własną i głównej gwiazdy naszego systematu. Badaniami temi z niezmordowaną gorliwością zajmował się ciągle przez lat kilka, jednocześnie zaś napisał mnóstwo innych rozpraw o rozmaitych ważnych kwestyjach astronomicznych, np.: O posuwaniu się równi dnia z nocą; O oporze ciał płynnych i t. d., które wszystkie znajdują się w wydanym od r. 1761—80 zbiorze, p. t.: Opuscules mathématiques. Alembert z zapałem oddawał się matematyce, gdyż współczesna filozofija nie zaspakajała jego chciwości głębszej wiedzy; — kiedy jednakże wyczerpnięty już przezeń obszar nauk tak zwanych ścisłych nie zdołał zadowolnić go, przenikliwym rozumem swoim usiłował przyswoić sobie inne także gałęzie nauki i w tym celu, wespół z Diderotem, przedsięwziął wydawnictwo Encyklopedyi, w której chciał zebrać wszystkie zgoła wypadki istniejących już wiadomości, a zarazem na przyszłość nową im utorować drogę. Do olbrzymiej tej pracy (ob. Encyklopedyja) sam Alembert napisał część matematyczną i wstęp (Discours préliminaire), który pozostanie na zawsze niezrównanym wzorem stylu naukowego; w ogóle zaś Encyklopedyja d’Alemberta niesłychane wywarła wpływy, nietylko na rozwój nauki, ale nawet na historyję Francyi i całej epoki nowożytnej, jakkolwiek panujący w niej kierunek filozoficzny właściwie jest tylko dalszym ciągiem zasad filozoficznych Locke’a. Liczne polemiki, do których wplątało Alemberta wydawnictwo Encyklopedyi, coraz bardziej sprowadzały go na drogę prac czysto literackich, jak np.: Essais sur les gens de lettres; L’art de traduire; Reflexions sur le style; Éléments de Philosophie et de Litérature; Eclaircissements des élements de Philosophie i t. d.; odznaczających się zawsze tą samą jasnością poglądu i wytwornością stylu, które cechują wszystkie jego pisma; tym téż pracom zawdzięczał Alembert swoją sławę właściwie literacką i miejsce w akademii francuzkiej, której w 1772 r. został dożywotnim sekretarzem. Pochwały siedmdziesięciu znakomitych członków tego uczonego ciała (Éloges, Paryż 1779), zmarłych w pierwszych dwunastu latach zeszłego wieku, sławę tę jeszcze powiększyły, równie jak dzieło pod tytułem: Sur la destruction des Jésuites, tak bezstronne, że zapaliło przeciwko niemu gniew i prześladowania obu stronnictw. Pomimo tych prześladowań, pomimo odebrania mu nawet przez rząd pensyi członka Akademii, nie chciał przecież opuścić swojej ojczyzny, ani wtenczas, gdy go Cesarzowa Rossyjska, Katarzyna II, z pensyją 100,000 franków powołała do kierunku nad wychowaniem Wielkiego Księcia Pawła, ani téż, gdy mu Fryderyk Wielki ofiarował posadę prezydenta Akademii Nauk w Berlinie. Król, który w ciągłej z Alembertem zostawał korrespondencyi, pomimo tej odmowy udzielił mu pensyję dożywotnią, której wszakże, jak w ogóle całych prawie swoich dochodów, nie obracał na siebie, lecz jedynie na wsparcie biednych. Sam potrzebował bardzo mało i większą część swego życia przepędził w tém samem skromném otoczeniu, u tej samej zacnej kobiety, która mu w dzieciństwie zastępowała matkę; dopiero upadek na zdrowiu skłonił go do przeniesienia się do panny l’Espinasse, z którą stosunek czułej, lecz najczystszej przyjaźni wiązał go do śmierci. Umarł roku 1783 na chorobę kamienia, nie chcąc się poddać koniecznej operacyi. — Względem bliższych szczegółów o życiu d’Alemberta, a bardziej jeszcze względem znaczenia prac jego, odsyłamy czytelników do jego pochwały, napisanej przez Condorceta. Rozliczne jego pisma, oprócz matematy-