Strona:PL Encyklopedyja powszechna 1860 T1.djvu/464

krajowców miejscowe. Pod zarządem hrabiego system militarny otrzymał znów przewagę, chociaż ze skutkiem zupełnie niepomyślnym. Generał Trezel przedsięwziął w Oranie 16 Czerwca wyprawę przeciw Abd-el-Kaderowi, która skończyła się straszną klęską Francuzów nad Maktą i spowodowała odwołanie hr. Drouet d’Erlon. W miejsce jego wysłany został do Algieryi odwołany poprzednio gen. Clauzel, mianowany marszałkiem. Przybył do Algieryi w Sierpniu 1835 r. i natychmiast, chcąc powetować klęskę nad Maktą, przedsięwziął w 11,000 wojska wyprawę do Maskary, jako punktu środkowego potęgi Abd-el-Kadera. Po kilku szczęśliwych potyczkach 6 Grudnia Maskara została zajętą i wszystkie niemal pokolenia okoliczne odpadły od emira. Gdy jednak Clauzel utrzymać się nie mógł, czy nie chciał, w tej pozycyi, przeto Abd-el-Kader obsadził znów Maskarę i wkrótce potem pobiwszy gen. d’Arbanges nad Tafną, stanął na szczycie swej potęgi. Wprawdzie w ciągu r. 1836 przysłany z Francyi gen. Bugeaud odniósł nad nim kilka zwycięztw bezowocnych; w końcu atoli Francuzi uznali za stosowne wejść z nim w układy i 30 Maja 1837 r. stanął pokój nad Tafną, który nadał Abd-el-Kaderowi zarząd prowicyi Oranu, Titeri i Algieru, pod zwierzchnictwem gubernatora, i prawo zakupu we Francyi materyjałów wojennych. Poprzednio jeszcze, bo w końcu r. 1836, marszałek Clauzel przedsięwziął był chybioną wyprawę przeciw Konstantynie, skutkiem czego w Lutym 1837 został odwołany. Mianowany po nim generał-gubernatorem gen. Damremont, zwrócił od razu całą swą baczność na Konstantynę, której zajęcie stało się dla Francyi moralną koniecznością. Trwanie pokoju z Abd-el-Kaderem rozwiązywało mu ręce; ściągnąwszy przeto 12,000 posiłków, wyruszył z Bony i zdobył Konstantynę szturmem 13 Października. Waleczny gen. Damrémont poległ jeszcze dnia poprzedniego podczas ostrzeliwania, a dowództwo po nim objął gen. Valee. Świetny ten czyn wojenny stał się podstawą zupełnego podbicia Konstantyny, którego w dwóch latach następnych dokonano. Genał Vallée, zostawszy marszałkiem i gubernatorem, zamierzył głównie zapewnić Francyi spokojne posiadanie podbitych prowincyj i ograniczenie ile możności wpływu Abd-el-Kadera. Usiłowania te jednak nie wszędzie się powiodły; podobnież kolonizacyja wielkie napotykała trudności, z wyjątkiem może prowincyi Konstantyny, gdzie założono kilka miast i dróg bitych. Wątpliwy pokój przeciągnął się aż do połowy r. 1839, w którym to czasie Abd-el-Kader zerwał go, pod pozorem, źe naruszono jego territorium, i rozpoczął na nowo wojnę wytępienia. W Listopadzie już panowanie Francuzów ograniczało się na miastach i punktów obronnych, a 40,000 Arabów rozłożyło się na równinie Metidża, posuwając swe wycieczki aż pod bramy Algieru. Taki stan rzeczy energicznego wymagał zaradzenia. W ciągu zimy armija francuzka podniesioną została do 60,000 ludzi, a na wiosnę 1840 obie strony z podwójnym zapałem walkę ponowiły. Bohaterski opór warowni Mazagran, obronionej przez 123 Francuzów przeciw kilkunastu tysiącom Arabów, świetnym był wstępem tej kampanii, w której Francuzi zdobyli niepoźyte wawrzyny, ale pod względem materyjalnym drobne tylko osiągnęli korzyści. Pod murami nawet Algieru nikt nie był pewnym swego życia; ani jedno pokolenie nie poddało się Francuzom, a wojsko bez ustanku narażone na walki, dziesiątkowały choroby. Marszalek Vallee sam w końcu uznał bezskuteczność swego postępowania i chciał je zmienić, lecz rząd francuzki przeznaczył mu już następcę w generale Bugeaud (ob.). Bugeaud przybył do Algieryi 22 Lutego 1841 roku. Obrany przez niego system polegał z jednej strony na nieustannych razziach (podjazdach za łupami) przeciw pojedynczym plemionom, w połączeniu z przekupstwem, dla