Strona:PL Encyklopedyja powszechna 1860 T1.djvu/529

kich dolin poprzecznych, a w Alpach średnich zamknięte są przez jeziora. Doliny poprzeczne najczęściej się zdarzają po stronie południowej Alp, gdzie one za pomocą chodników mających ściany spadziste, od wschodu i zachodu wychodzą na równiny Lombardyi, tworząc na znaczną długość rozciągające się jeziora. Doliny zachodniej strony Alp są rozmaicie pokręcone, tworząc doliny podłużne i poprzeczne, które podobnie jak w Alpach wschodnich nie kończą się u podnóża gór jeziorami. Oprócz dolin nizkich znajdują się doliny wyżej położone, mniej jak tamte rozległe, a będące siedliskiem właściwego życia alpejskiego. Nakoniec doliny najwyższe przedstawiają się jako zagłębienia grzbietu głównego, ich ściany są uwieńczone lodami, a wejścia do nich stanowią wązkie szczeliny, przez które spadają kaskady. Doliny alpejskie oprócz nazwisk wziętych od rzek głównych je przerzynających, bywają bardzo często jeszcze inaczej nazywane, z pomiędzy takich najważniejsze są: dolina Rodanu, zwana inaczej Wallisem górnym i dolnym; dolina Aaru, górnym i dolnym Hasli, Reussu: Ursenenthalem; Renu przedniego: Tavaetscherthalem; Renu średniego: Medelsezthalem; Renu tylnego: Rheinwald-thalem; Illu, Montasonem; Innu, wyższym i niższym Gadinem; Salzachu: Pinzganem i Ponganem; Muru, Lunganem; Rienzu i Drauy, Pusterthalem górnej; Adygi, Yintschganem; Addy, Yaltelinem; Tessinu, Livinerthalem; Arwy, Chamouny. Doliny w górach są zarazem drogami kommunikacyi; od natury są one do tego przeznaczone, chociaż w rozmaitym stopniu bywają dostępne. Wejście do dolin podłużnych zwykle bywa wygodne, lecz aby przejść do dolin poprzecznych, potrzeba było nieraz użyć pomocy sztuki. Doliny główne są siedliskiem ludzi i kultury, doliny zaś poprzeczne służą do połączenia z sobą rozmaitych systematów dolin. W przejściu od dolin głównych do pobocznych, częstokroć napotykamy niezwykłe trudności; lecz te jeszcze bardziej mnożą się przy wznoszeniu się do dolin górnych, a nadewszystko przy przekroczeniu grzbietu gór czy to w strefie lesistej, czyli też ponad granicą odwiecznych śniegów. Drogi alpejskie policzymy do najśmielszych dzieł ludzkich, jeżeli zważymy że dla ich utworzenia należało wysadzać skały, domurowywać tarasy, budować mosty kamienne i dostawiać skaliste długie galeryje, przeznaczone do zabezpieczenia tych dzieł sztuki od zasypania przez śniegi zsuwające się z gór i spadające z nich kamienie; dla zapewnienia w dniach niepogody przytułku podróżnym, pobudowano przy drogach gospody (hospicija). Drogi przez Alpy prowadza zwykle przez siedm wąwozów, gdyż do głównego przejścia przez właściwy grzbiet dodać należy z każdej strony, wąwozy prowadzące do dolin górnych, pobocznych i głównych; liczba jednakże takich wąwozów w Alpach wschodnich jest daleko znaczniejsza. Takie wąwozy i przejścia w rozmaitych miejscach Alp rozmaicie bywają nazywane, jako to: Pass, Sattel, Joch, Scheideck, Klause, Col, Chiusa i t. d. Drogi sztuczne prowadzą podróżnego w krótkim przeciągu czasu przez okolice, przedstawiające rozmaite pory roku, zamieszkałe przez różne ludy, których zwyczaje i obyczaje nie są jednakowe; w żadnych też górach Europy nie znajdujemy tak wielkiej łatwości przebycia ich jak w Alpach, o czem przekonamy się z wyliczenia głównych dróg Alpejskich. W Alpach zachodnich główne drogi są: 1) Droga sztuczna La Corniche, prowadząca przez Nizzę nad brzegiem morza u podnóża Alp z Marsylii do Genui. 2) Droga bita przez Col-di-Tendo, prowadząca z Coni do Marsylii wybudowana 1778 r., a w najwyższym punkcie na 5,600 stóp nad poziom morza wznosząca się. 3) Bardzo uczęszczana w starożytności droga przez górę Genevre, dochodząca 6.258 stóp wysokości, łączy Prowancyję z równiną Durancyi i Delfinat z Turynem. 4) Droga założona przez Napoleona I w r. 1805 przez górę Cénis, wysoka na 6,354 stóp, łącząca Sabaudyję z Piemontem.