Strona:PL Encyklopedyja powszechna 1860 T1.djvu/532

głównej wpadają: Iller, Lech, Izar z odpływami jezior Wuermskiego i Ammerskiego; Ens, Lejta i Raab, z wschodniej strony Drawa z Murem i Sawa z Kulpą. 3) W kotlinie Po, rzeka Po i wpadające do niej z lewej strony: Dora, Dora-Baltea, Sesia, Ticino z jeziorem Maggiore, Addą z jeziorem Como, Oglio z jeziorem Iseo, Mincio z jeziorem de Garda i Adyga z Eisachem i Rienzem. 4) W kotlinie Rodanu: Rodan tworzący jezioro Genewskie; do niego wpadaja z lewej strony: Arwa, Izera, Droma i Durancyja. 5) Z pomiędzy nadbrzeżnych rzek liguryjskich największą jest Var. 6) Z pomiędzy rzek wpadających do morza Adryjatyckiego: Bachiglione, Brenta, Piave, Tagliamento i Isonzo. Pod względem geognostycznym w Alpach napotykamy nieprzebrane skarby dla spostrzeżeń, z których wyprowadzono dotąd następujące wnioski. Najwyższe massy środkowe, tak zwane Alpy pierwotne wznoszą się pośrod równiny w stronie południowo-zachodniej względem Turynu i rozciągające się olbrzymiemi łukami aż do jeziora Neusiedlerskiego, składają się głównie ze skał krystalicznych gneisowych i łupku mikowego, daleko zaś mniej zawierają w sobie granitu. W Alpach środkowych od miejsca, w którém się one z Apeninami stykają, aź do Tyrolu, znajdują się utwory węglowe i juraskie, lecz tak zmienione, że wiele ich zaledwie ze skamieniałości gdzieniegdzie napotykanych oznaczyć się daje. W Alpach graickich, pennińskich i retyckich okazują się wielkie massy serpentynu i eufotydów (gabro). Na północ względem równiny piemonckiej i w wyższej dolinie Adygi porfiry kwarcowe, zwłaszcza w ostatniém miejscu w nadzwyczajnej obfitości. W Alpach wschodnich, na północy i południu pasma głównego, olbrzymie osady łupku gliniastego, i waki szarej z leżącym pomiędzy niemi wapieniem przechodowym. Idąc w kierunku pasma środkowego, napotykamy po obu jego stronach pasy utworów osadowych, z zachodu i północy rozciągające się od gór liguryjskich aż blizko Wiednia, z południa zaś od Lago-Mag-giore aż do okolic Marburga i Zagrebia. Są to Alpy wapieniowe, których pokrzywienia faliste i olbrzymie poszarpania dowodzą, że powstanie tych gór przypisać należy gwałtownemu parciu, które od pasma środkowego Alp współcześnie rozchodziło się ku północy i południowi. Alpy te zawierają w sobie wszystkie części szeregu formacyj od Zechsteinu aż do najgłębszych pokładów grup-py trzeciorzędowej. Najbardziej południowe odnogi Alp wapniowych, Alpy julijskie, po większej części składają się z wapieniów formacyi kredowej i juraskiej, obfitych w wydrążenia i rozpadliny: wapienie te ze wszystkiemi swemi charakterami rozciągają się do Alp dalmackich i dinarskich. Ze strony północnej Alp wapieniowych od Prowancyi aż do Węgier, rozciąga się nieprzerwany, niekiedy wiele mil szeroki pas utworów molassowych, gdy ze strony południowej molassy okazują się przerwami i są niewielkiej szerokości. Geologowie uważają podniesienie Alp zachodnich jako II-te, podniesienie zaś Alp średnich jako 12-te z kolei, w rzędzie podniesień rozmaitych gór na kuli ziemskiej. W piękne minerały obfitują szczególniej góry pierwotne i trapowe; najbardziej pod tym względem odznaczają się góry ś. Gotarda i dolina Fassa z okolicami. Sławne sa kryształy górne z ś. Gotarda. Górnictwo i hutnictwo znajdujemy w stanie coraz bardziej kwitnącym, w miarę zbliżania się ku wschodowi. Szwajcaryja zaś jest bardzo uboga w rudy pożyteczne. Złoto i srebro otrzymują jeszcze tylko w Tyrolu, Salzburgskiem i Karyntyi. Srebro w Allemont niedaleko Grenobli, we Francyi; w Sabaudyi zaś, Illiryi i Styryi ilość jego jest bardzo mała; podobnież nie wiele otrzymuje miedzi we Francyi, Tyrolu, Illiryi i Styryi. Ołowiu niewiele otrzymują we Francyi, Tyrolu, Salzburgskiem i Styryi, a ilość jego w Szwajcaryi zaledwie zasługuje na wzmiankę w porównaniu z obfitością około Villach,