Strona:PL Encyklopedyja powszechna 1860 T1.djvu/533

gdzie go 34—35,000 centnarów rocznie produkują. Otrzymywanie żelaza jest bardzo ograniczone w Szwajcaryi, nieznaczne w Sabaudyi, Tyrolu i Salzburgskiem w porównaniu z Karyntyją, która 260,000, i Styryją która 450,000 centnarów rocznie produkuje. Merkuryjusz prawie tylko w krainie Idrii otrzymują w ilości od 1,000 do 1,500 centnarów. Alpy bardzo obfitują w sól kuchenną; przed innemi miejscowościami pod tym względem przodkuja: Hali w Tyrolu, Berchtesgaden w Bawaryi, Hallein w Salzburgskiem, a przedewszystkiem Salzkammergut. W Hallein otrzymuje się rocznie 450,000 centnarów. Pokłady węgla kamiennego znajdują się wprawdzie w Szwajcaryi, Francyi i Sabaudyi, lecz najobfitsze są austryackie, a mianowicie w Styryi, Krainie i Ka-ryntyi, pomimo to dobywają go rocznie tylko około 500,000 cetnarów. Najważniejsze źródła wód mineralnych są: 1) Źródła żelaziste: Blumenstein w kantonie berneńskim i Rohitsch w Styryi. 2) Wody siarczane: Aix w Prowancyi, Cham-bery i Aix w Sabaudyi, Schinznach i Baden w kantonie aargauskim, Gurnigel w berneńskim i Stachelberg w kantonie Glarus. 3) Wody alkaliczne: Rosenlaui-bad w berneńskim, Gastein w salzburgskiem, Tober albo Dobberbad i Roemer-bad w Styryi, Toeplitz w Krainie. 4) Wody gorzkie: Tarasp w Engadin. 5) Słone: Ischl w Salzkarmnergucie, Reichenhall w Bawaryi. 6) Wody kwaskowate: La Motte we Francyi, S. Moritz, Fideris, S. Bernhardin w Bundten, tudzież źródła w dolinie Felli i Giesshubel w Karyntyi. 7) Wody gorące i ciepłe są: Aix prowanckie, Digne, Greoux, Montdauphin we Francyi; Aix, Chambery, Evian w Sabaudyi; Pfaefers w kantonie S. Gallen, tudzież Gastein, Leuk, Baden, Toeplitz, Schinznach i Tyffer. Tak pomiędzy roślinami (ob. alpejskie rośliny) jak i w królestwie zwierząt gór alpejskich napotykamy szczególne tym miejscom właściwości. W okolicach wystawionych na działanie słońca bardzo wiele znajduje się owadów, a szczególniej motyli. Ryb znajduje się niewiele, jednake pstrągi (forelle) poławiają się w stawach położonych w wysokości 6,000 st. nad powierzchnią morza. Liczba ptaków w tych górach w porównaniu z napo-tykanemi w równinach jest mała, chociaż zdarzają się tutaj gatunki orłów, sępów i sów. Z liczby zwierząt ssących rzadko się teraz widzieć daje: Gemza (koza skalna), częściej gazella; świszcz alpejski (marmotta) zamieszkuje wyższe, bezleśne strefy Alp. Wilki częściej się zdarzają w Alpach zachodnich niż wschodnich, niedźwiedzie zaś, rysie i dzikie koty znajdują się jeszcze w Alpach wschodnich, a liczba ich corocznie się zmniejsza. Ze zwierząt domowych kozy i bydło wszędzie są w wielkiej ilości upowszechnione, owce zaś i konie mniej hodowane i gatunki ich nieuszlachetnione. Osłów i mułów więcej się znajduje w Alpach południowych niż północnych, gdzie używane są do przenoszenia ciężarów. Niewiele także trzymają świń i psów; ostatnich używają tylko do strzeżenia trzód, tudzież trzymają po gospodach, dla odszukiwania podróżnych zbłąkanych, lub zasypanych śniegami. Człowiek tutaj z ciągłej walki z surowością natury wychodzi zwycięzko wsparty przemysłem i wytrwałością. Ile pracy górala kosztuje pozyskanie kawałka ziemi do uprawy, dość jest przytoczyć, źe na pochyłości góry dla zatrzymynia wśród bezpłodnej pustyni kawałka roli, buduje podpory z wielkim mozołem, które nie na długo służą, bo potok wody ze śniegu powstającej, łatwo je unosi; niezrażony góral zbiera w dolinie rozrzucony materyjał i znowu na tém samém miejscu buduje podpory dla kawałka ziemi. Nie odstraszy go praca konieczna dla sprowadzenia wody do jego zagrody; często widzieć można kanały z pni sosnowych wydrążonych, rzucone nad przepaściami, sprowadzające wodę z sąsiednich strumieni dla domowych, a nawet i fabrycznych potrzeb. Podczas zimy, gdy śniegi kilkanaście stóp wysoko pokryją wszystkie posiadłości gó-