Strona:PL Encyklopedyja powszechna 1860 T1.djvu/608

jeszcze najcelniejsze szczątki dawnego świata indyjańskiego. Łańcuch ten nazywa się Cordilleras de los Andes, czyli po prostu Kordyliery (po hiszpańsku: Cordilleras, pasmo gór), lub Andy (po peruwijańsku: Anta, miedź). Właściwie nazwa ta oznacza tylko pasmo gór Chilijskich, Peruwijańskich i w Quito, przez krajowców zwane częstokroć Anti-Saju; wszakże używa się również na oznaczenie całego Amerykę wzdłuż przerzynającego łańcucha, którego długość wynosi 1,900 mil geograficznych, a przestrzeń przezeń zajęta do 220,000 mil Dodawszy do tej długości dalszy ciąg podmorski Andów, aż do gór Nowej Południowej Szetlandyi, na 3,000 stóp wysokich (pod 62 szerok. połudn.), otrzymamy liniję na 2,200 mil długą, równającą się odległości od przylądka Finisterre w Hiszpanii, aż w Azyi do przylądka Wschodniego. Szerokość Andów w Ameryce północnej ma się do długości jak 1 do 50; w Ameryce południowej jak 1 do 60. Wszakże właściwie rzeczy biorąc. Kordyliery nie przerzynają bez przerwy całej tej części świata, albowiem Andy Ameryki południowej kończą się nie dochodząc międzymorza Panama, a pasmo gór, wznoszące się na nowo na tem międzymorzu samo znów kilkakrotnie jest poprzerywane, zaś dopiero z tamtej strony międzymorza Tehuantepek nagle znowu powstaje główny łańcuch gór północno—amerykańskich, który odtąd już ciągnie się stale aż do morza Podbiegunowego. Zresztą Andy Ameryki południowej tem także różnią się od głównego pasma gór północnej Ameryki, źe pierwsze rozciągają się blizko nadbrzeży zachodnich, ostatnie zaś bardziej zachodzą w sam środek kontynentu, przez co zostaje jeszcze miejsce na oddzielny łańcuch gór nadmorskich. Dwa drugie pasma gór, od owego głównego łańcucha niezależne, Brazylijskie i Allegany, tenże sam także mają kierunek północny, którego nie dzielą z nim jedynie trzy pasma górzyste Ameryki południowej: góry Parime, pasmo nadbrzeżne Venezueli i małe góry śnieżne ś. Marty. Kordyliery, których średnia szerokość nie przenosi 15 mil geogr., po większej części składają się z równoległych łańcuchów, zamykających zwykle w sobie dość znacznej wysokości płaskowzgórza, na stokach których częstokroć stopniują się inne znowu gór łańcuchy: od strony zachodu są one daleko spadzistsze, niż od wschodu. Wysokość ich zwykle dochodzi od 6 do 14,000 stóp, a wierzchołki dosięgają nieraz przeszło 23,000 stóp wysokości. Skutkiem naturalnej wklęsłości powierzchni Panamy, gdzie najwyższe pagórki wzniesione są jedynie na 500 stóp nad poziom morza, łańcuch Ameryki południowej oddzielonym jest od łańcucha północno-amerykańskiego, a więc na szczęście kontynentu kommunikacyja dwóch oceanów, Atlantyckiego i Wielkiego, stoi otworem dla całej działalności ludzkiej. W samej rzeczy kanalizacyja międzymorza Panama, według wskazań Alexandra Humboldta, za wspólnem staraniem Europy z Ameryką niedawno przedsięwzięta, złote wydać powinna owoce dla bytu materyjalnego dwóch światów. Kordyliery rozpadają się na pojedyncze części następujące: W Ameryce Południowej Kordyliery Patagońskie, Chilijskie wraz Sierra de Puelches, Peruwijańskie z górami Chichas, Sierra Nevada de Cochabamba i de Santa Cruz oraz z górami Cuchao, Kordyliery Quito i Nowo-Granadzkie z trzema głównemi pasmami: Choco na zachód, Quindin w środku i Sierra de Suma Paz, czyli Sierra Nevada de Merida na wschód. W Ameryce Północnej Kordyliery Guatemalyjskie z Sierra de Yukatan, Mexykańskie z płaskowzgórzem Anahuak, Środkowe północno-amerykańskie, dzielące się na Sierra Madre, Kordyliery Pograniczne Nowo-Mexykańskie, góry Oregonu i Rocky Mountains czyli góry Skaliste; dalej Kordyliery wschodnie z Czarnemi Pagórkami, Sierra de Texas z górami Ozark, Kordyliery Zachodnie czyli Alpy Nadmorskie, na ostatek zaś Kordyliery So-