Strona:PL Encyklopedyja powszechna 1860 T1.djvu/694

nad rzeką Oxus, pod dowództwem księcia Bekowicza. Obiedwie te wyprawy, oprócz niejakich geograficznych wiadomości, żadnej korzyści nie przyniosły; a nawet ks. Bekowicz swoją w Bokcharze życiem przypłacił. Później, Kiryłów i Murawin, kusili się o ustalenie handlowego stosunku Rossyi z Indyjami, i tym celem przysposobili statki w Uralu, potem przewieźli je rozebrane na jezioro Aralskie: ale śmierć Murawina wstrzymała te obszerne zamysły, trudne do wykonania, z powodu, że ujście rzeki Arnu jest nieżeglowne. Józef Sękowski, znakomity oryjentalista, zamieścił w Encyklopedyi rossyjskiej r. 1835 obszerny artykuł o rzece Arnu (którego niniejszy jest skróceniem), opierając swoje poszukiwania na trzech najlepszych mappach tej rzeki, to jest Makartneja, Elfingstona i Waddingtona, oraz podróżach Bornsa (Burnes): nie mógł więc znać podróży porucznika M. Wood, w r. 1838 do źródeł rzeki Oxus przedsięwziętej (Wood’s personal narrative of a journey to the source of the River Oxus, 1841), która wielkie rzuciła światło na te mało dostępne okolice; prostujemy więc tutaj usterki, jakie się wcisnęły do artykułu Sękowskiego. — Oxus lub Amu-darja wypływa z zimnej górnej okolicy, niedostępnej i mało dotąd zbadanej, zawartej od północy łańcuchem gór Niebieskich Tian-szan; od południa pasmem gór, Kouen-lun u chińskich pisarzy zwanych; Thsoung-ling od zachodu łańcuchem gór Bolor czyli Bilur-tagh, najwłaściwiej Bułut-tagh, oznaczcjącym góry okryte obłokami. Amu wypływa z jeziora Sir-i-kul, o 2,440 sążni wzniesionego nad powierzchnię morza, przedziera się przez potężny łańcuch gór Bolor i wijąc się pomiędzy skałami i chropowatościami gór, darzy urodzajnością i życiem małe kraiki, na jej pobrzeżach leżące, aż nareszcie wychodząc na równiny, przerzyna piasczystą pustynię w prostym prawie kierunku, tworzy po brzegach dwie jakby wstążki zieleni, zasilane wodą, wziętą z jej koryta za pośrednictwem kanałów, lub też dobrowolnie występującą z jej brzegów, w czasie letnich powodzi; nakoniec w blizkości jeziora Aralskiego tworzy deltę błotnistą i przy południowym brzegu wpada doń czterdziestu ujściami. Oxus przepływa kraj, z dawnej starożytności nazwany Turanem. Iran, czyli właściwa Persyja, stanowiąca wyniosłą płaszczyznę Azyi; górzystą krawędzią, łączącą Kaukaz z górami Hindou-kusz, odgraniczała się od krajów północnych, barbarzyńskich, którym dawała ogolną nazwę Turanu. Rzymianie zbliżywszy się do Oxu, wszystko co leżało za tą rzeką nazwali Transoxaniją, a Arabowie zatknąwszy swoje chorągwie nad brzegami Dżejhuna, wszystkie nieznane i niegościnne kraje nazwali Mawerannegr, to jest Zarzeczem. Później znaczenie wyrazów Transoxanja i Mawerannegr, było ograniczone do jednej tylko części Turanu, stanowiącej oddzielny systemat krajów, zawartych pomiędzy dwiema rzekami, to jest między Amu-darja czyli Oxus a Sir-darją, starożytnym Jaxartem, które obejmując swemi ramionami obszar piasczystej pustyni, zasianej oazami urodzajnemi, jednoczą wody swe w wielkim wodozbiorze jeziora Aralskiego. Nazwisko Transoxanii i Mawerannegr, służy dziś krajom czyli oazom, między któremi pierwsze miejsce zajmuje Bokcharya i Sogda, gdzie leży Samarkanda, Gissar i Charezm albo Chiwa: inne zaś oazy, jak: Szegrisebz i Karszi ku południowi, Taszkend, Chudźend, Kokania i Fergana albo Andedżan ku północy, na brzegach Sir-darii są położone. Kraje te, albo się łączyły w jedno ciało pod berłem silnego mocarza, albo też składały system niepodległych i nieprzyjaznych państw, do których po dwa kroć, lubo na czas niedługi, przenikły z Iranu, oświata, nauka i zbytek, nadając im rozgłos na całą Azyję, pod dynastyją Samanidów i pod oświeconemi potomkami Tamerlana. Azyjaci nadają często Turanowi nazwę Turkestanu, to jest kraju Turków, a obszar kraju zawarty pomiędzy rzekami Amu-darja i Sir-darją, nazywają Uzbekistanem,