Strona:PL Encyklopedyja powszechna 1860 T1.djvu/695

krajem Uzbeków, teraźniejszych jego panów. Zresztą Turan dzisiejszy, zawiera się pomiędzy Iranem, to jest Persyją, a granicami Syberyi: chociaż w znaczeniu starożytnych, cała północ Azyi, a więc i Syberyją, mieściła się w nazwisku Tu-ranu. Płaskowzgórze, z którego Amu-darja bierze początek, nosi nazwisko Pamir, które powstało z Pameru, znaczącego po nad górą Meru (mitologiczną Buddystów) wyniesiony. Trzech dotąd podróżników zostawiło nam relacyje o tej wyniosłości ziemi. Pierwszym był Buddyjski pielgrzym Hiuen-tsang, który około r. 629—645 po Chrystusie, puścił się w te kraje zachodnie, dla odszukania ksiąg zasadniczych religii Buddyjskiej; drugim Wenecyjanin Marco-Polo, który w roku 1277 wiele miesięcy przebył w tych okolicach; nareszcie M. Wood, Anglik, który dnia 19 Lutego 1838 r. dotarł aż do źródeł rzeki Amu. Z opisów ich, a mianowicie ostatniego, dowiadujemy się, że na tej płaszczyźnie pomiędzy górami, znajduje się jezioro Sir-i-kul, leżące o 220 sążni poniżej od wieczystych śniegów, a z zachodniej kończyny tego jeziora, wypływa piękna rzeka i ciągnie się dolina w żyzną trawę obfitująca; że mieszkańcami tego kraju, w ogóle zimnego, niepłodnego, niegościnnego, są Czarni Kirgizi (Buruty), którzy w miesiącach letnich, w okolicy jeziora Sir-i-kul, mają swoje nieliczne koczowiska. Jezioro to w porze letniej pokrywa mnóstwo wodnego ptastwa, jak: łabędzie, gęsi dzikie i kaczki; okolica obfituje w dziczyznę, mianowicie pewien gatunek z rodzaju owczego, z wielkiemi i rozłożystemi rogami, a miejscowi Kirgizi dają mu nazwisko Rass. Arnu, jak każda większa rzeka, ma kilkoramienny początek. M. Wood postępując w górę jej źródła, około Issar (pod 37° 2' szer. półn.), znalazł dwa ramiona, i obrał najwięcej północne, noszące nazwisko Durak Sirikula albo rzekę Pamir: ramię zaś rzeki Amu najwięcej południowe, nazywa się Durah Czitralu albo Sirhad. Źródłem więc rzeki Amu Wood uważa zachodnią kończynę jeziora Sir-i-kul, któremu naznacza astronomiczne położenie pod 37° 27 szerokości północnej, a pod 71° 20" długości wschodniej, według południka paryzkiego, wysokość zaś barometryczną 2,440 sążni czyli stóp angielskich 15,600 nad powierzchnią morza. Amu-darja po wyjściu z jeziora Sir-i-kul i przedarciu się przez łańcuch gór Bułut-tagu (20,000 stóp wysokości mający), płynie w kierunku południowo-zachodnim aż do Bałchu, starożytnej Baktryany, a potém zwraca się w kierunku zachodnio-północnym do jeziora Aralskiego. Długość jej biegu prawdopodobnie wynosi około 300 mil. Pierwszym okręgiem zamieszkanym, który ona skrapia po zstąpieniu z wysokiego terrasu Pamiru jest Wachan (Vochan u Marco-Pola), między 38° i 39° szer. geogr. Wa-chan okolica nadzwyczaj górzysta i jeszcze dosyć zimna. Amu zwraca się tu ku południo-zachodowi i nosi nazwę Pendż-deri czyli Pięciorzecza; dla tego, że przyjmuje w siebie pięć rzek, które wylicza arabski geograf Istachri. Od Wachanu ku zachodowi zaczyna się okrąg Badachszan albo Bedechszan, który długim i dość szerokim pasem ciągnie się po wybrzeżu południowem Amu-darii, od strony Iranu. Okolica ta górzysta, przecięta odnogami Bułut-tagu, który po jego wschodniej i południowej rozpościera się granicy. Mnóstwo drobnych rzeczek wpada do Pendż-deri z południa i nakoniec łączy się z nią, najznaczniejsza z jej odnóg, rzeka Bedechszan czyli Kokcze, nad którą zbudowane miasto Bedechszan, zwane niekiedy Fejzabadem. Jest to stolica okręgu, odległa o 18 mil od Pendż-deri, już w tém miejscu przybierającej imię Hamu albo Arnu, i oddzielona od niej górami. Klimat tu zdrowy i bardzo przyjemny. Krajowcy i obcy podróżnicy z zachwyceniem mówią o dolinach Bedechszanu. Mimo to Bedechszan jest jeszcze okolicą bardzo górzystą i zimną. Góry na wielu miejscach dotykają koryta rzeki Amu, która płynie bardzo kręto pomiędzy niemi. Tu są kopalnie rubinów, które