ska, zamieniono na miasto powiatowe nowo-utworzonej gubernii gruzyjsko-imeretyńskiej, a w 1846 r., według nowego podziału kraju zakaukazkiego, przyłączony do gubernii kutajskiej. Przez tutejszą komorę celną corocznie wychodzi towarów na summę blisko 40,000 rubli; przywóz wynosi do 220,000 rubli. — Pod względem wojenno-historycznym Achałcyk pamiętny jest niepomyślną wyprawą generała Tormasowa r. 1810, tudzież zdobyciem go przez hr. Paskiewicza Erywańskiego r. 1828, po poddaniu się 4,000 Turków. W r. 1829 dziewięć kompanij piechoty i secina kozaków, wytrzymały tu napad znacznych sił tureckich pod dowództwem Achmeta-beka-Adżarskiego, do nadejścia posiłków z Gory.
Achałcykski powiat, od południowo-zachodniej strony graniczy z państwem tureckiém. W dawnych czasach był częścią Armenii, potem należał do Georgii czyli Gruzyi i z nią czas niejaki składał niezawisłe państwo; podbity przez Turków, zostawał pod ich panowaniem do czasu przyłączenia jej do Rossyi. Powiat ten dzieli się na dwie części: Abbas-Tumańską i Gertwiską. Powierzchnia jego górzysta. Cała północna granica powiatu części zachodniej, otoczoną jest łańcuchem gór, wychodzącym z Turcyi i znanym tutaj pod nazwiskiem Adżarskiego, dalej zaś Did-Magoła. Pierwszy z nich rozszerza się w powiecie mnóstwem małych gałęzi, pomiędzy rzekami Pocawką, Koblanką i Kurą; wzdłuż południowej granicy powiatu ciągnie się łańcuch saganłukski, który, zwróciwszy się na północ, pod nazwaniem grzbietu Cichedżwary, ciągnie się wzdłuż granicy tego powiatu z Ty-flisem. Główne grzbiety przez 8 do 9 miesięcy pokryte są śniegiem, zaś achał-cykski powiat skrapia rzeka Kura i wpadające w nią: Kobljana, Cinubano, Pocawka i inne. Z pięciu jezior, dwa: Changiła-gieł i Toporowan mają każde obwodu 25 do 35 wiorst. Wiorst 18 od Achałcyka, w wąwozie niedaleko źródła rzeki Abbas-Tumanki, przy drodze do Imerecyi, jest dość dobrze utrzymane źródło gorące wody kwaśno-siarczanej, które zwiedza corocznie przeszło 2,000 osób. Są inne jeszcze źródła mineralne, ale nie mają potrzebnego urządzenia. Klimat bardzo zdrowy, z wyjątkiem niewielu miejsc; naprzykład, okolic kaukazkiej kwarantany, Achałcyka i t. d. Powiat ten należy do najżyzniejszych krain Azyi Mniejszej; zasiewają tu szczególniej pszenicę, jęczmień, kukurydzę i różne warzywa. Przez powiat ten, na Achałcyk, idą dwa gościńce do Tyflisu: jeden na fortecę Gory, drugi na Achałkałaki i Całku. Ludność powiatu Achałcyku wynosi przeszło 40,000 mieszkańców. W tej liczbie krajowców 17,254, przesiedlonych 22,788, a mianowicie Turków 13,680, Ormian 21,420, Gruzińców 2,320, Karałakachów 1,000, Żydów 1,200 i Kurtynów 410. Dla zabezpieczenia zakaukazkich gubernij od dżumy i zapobieżenia przemytnictwu, urządzony został kordon wzdłuż rzek: Koblanki, Utkwisubjanki, Ermiczałki, Poschowskiej, Dżagismańskiej, Rachkas-Suczaj, Karzawetskiej, do rzeki Kury w powiecie alexandropolskim. M. B. S.
Achałkałaki, twierdza w gubernii tyfliskiej, powiecie aleksandropolskim, leży w wyższej Kartalinii, przy połączeniu się rzeki Achałkałakis-Ckali z Dżawachetskim-Kurem, w odległości 157 wiorst na poł. zach. od Tyflisu. Założenie tego miasta przypisują pierwszemu królowi Georgii czyli Gruzyi Farnaozowi; było otoczone murem i szańcami. Znajduje się tu i w okolicach nie mało kościołów, z których większą część zamienili byli Turcy na meczety. Pod ich panowaniem, do 1828 roku, Achałkałaki było stolicą osobnego okręgu czyli sandżaku, i rezydencyją rządcy, podległego paszy Achałcyku, a liczącego 35 wsi, 2,750 ludności męzkiej, Gruzinów, Ormian i Turków. Na mocy traktatu adryjanopolskiego, Achałkałaki wróciło do Gruzyi, od której oderwane było przed trzema wiekami. Jest tu komora celna, przez którą przewożą corocznie towarów za 12,000 rubli, wywożą zaś przeszło za 4,500 rubli. Podczas kampanii 1811 r., pułkownik Kotla-
