którego wyjaśnia początek, rozwój i koniec. Ta księga jest zarazem treścią najwyższych pomysłów chrystyjanizmu, oraz najzupełniejszym wykładem poganizmu i jego teologii. 27) Orozyjusz, skracając ś. Augustyna, ułożył siedm ksiąg Historyi przeciw poganom, której myśl zasadnicza rozwijająca się przez całe dzieło, jest ta, że od wieków, nie zaś tylko od nastania chrystyjanizmu, ludzkość doświadczała nieszczęść wszelkiego rodzaju, ale Opatrzność boska umiała zawsze opiekować się, śród największych wstrząśnień tego świata, tymi którzy dochowali jej wiary. Chociaż apologetycy mieli głównie do czynienia z poganami, wszelako częste stosunki chrześcijan z Żydami, w życiu społeczném, dawały także powód do dysput religijnych pomiędzy nimi, a tém samém do pism kontrowersyjnych. Ze starcia się takiego rodzaju wzięło początek pierwsze dzieło wymierzone przeciwko żydom: 28) Dyjalog Justyna z żydem Tryfonem, w którym filozof chrześcijański zbija zarzuty żydów i wyprowadza swoje dowody naprzód z proroków, którzy zapowiadają nowy zakon i nowe przymierze, potem z messyjaszowskiej godności Chrystusa, który jest Słowem Bożém (Logos). 29) Tertullijan także pisał przeciw żydom, z powodu religijnej rozprawy między chrześcijaninem, a wyznawcą zakonu mojżeszowego. 30) Dwie księgi Klaudyjusza Apollinarego i 31) dzieło Milcyjadesa w tymże duchu, zaginęły. 32) Z pomiędzy trzech ksiąg „Świadectw do Kwirynusa,“ zbioru wyjątków z rozmaitych pisarzy przez ś. Cypryjana, dwie pierwsze wymierzone są przeciw żydom. Później pisali przeciw nim Euzebijusz z Emessu, ś. Grzegórz Nysseński, ś. Augustyn. Szczególne zdarzenie skłoniło ś. Jana Złotoustego do wyrzeczenia: 34) Sześciu mów przeciw żydom w Antyjochii. 33) Ś. Izydor z Sewilli, napisał dwie księgi Adversus nequitiam Judaeorum. 36) Agobard, arcybiskup lugduński, pisał przeciw handlowi niewolnikami, którym zajmowali się żydzi pod opieką Ludwika Dobrodusznego. L. R.
Apologetyka, jest to wykład naukowy dowodów prawdy i boskiego pochodzenia wiary chrześcijańskiej, tudzież obrona jej przeciw zarzutom nieprzyjaciół. Główną zasadą całej wiary chrześcijańskiej jest wielka prawda, że w Jezusie Chrystusie, Bóg, stawszy się człowiekiem, przyszedł na świat; że, z jednej strony objawił prawdę boską w pełności jej całkowitej; z drugiej zaś podniósł ród ludzki z upadku moralnego i odkupił go ze wszystkich skutków grzechu pierworodnego. Wiara w naukę i dzieło odkupienia Chrystusa, polega zatem na wierze w boską osobistość Chrystusa, w jego posłannictwo i objawienie, a przeciwko tym prawdom zasadniczym podnosiły się we wszystkich wiekach pociski ich nieprzyjaciół. Udowodnić te prawdy, wychodząc z zasady Objawienia, zbić zarzuty, których one są przedmiotem: oto jest cel Apologetyki. Różni się ona od polemiki, która ma na celu obronę systematu dogmatycznego jakiej religii, albo jednego stronnictwa przeciw drugiemu. W pierwszych czterech wiekach Apologetyka usiłowała przekonać Żydów, że Jezus Chrystus jest prawdziwym Messyjaszem; a poganom wykazać prawdę wiary chrześcijańskiej. Po upadku pogaństwa, skierowaną została przeciw Żydom i mahometanom, a później przeciw mniemanym filozofom, sceptykom, ateuszom. Celniejsi Apologeci w Niemczech są: Nösselt, Less, Reinhard, Rosenmüller, Spalding. Tschirner wydał historyję Apologetyki: Geschichte der Apologetik, Lipsk, 1803; a Stürm, Apologiję chrześcijaństwa, w listach, Stuttgard, 1836. L. R.
Apologija, po grecku: obrona. Ponieważ u starożytnych sądy odbywały się publicznie, przeto akt oskarżenia i obrona również publicznie były mówione lub czytane; ztąd wzięły początek pisma na obronę osób oskarżonych, jak np. sławna apologija Sokratesa, przypisywana Platonowi albo Xenofontowi. Później retoro-
