godny chrześcijańskiego króla i ojca. Przyjął Sakramenta święte z pobożnością, która wszystkim obecnym łzy wycisnęła. Kazał się położyć na lóżku, posypaném popiołem.
Z rękami złożonémi na piersiach, z oczyma wzniesionémi do nieba, spokojnie zasnął w Panu, wymawiając słowa: Panie, wnijdę do domu Twego. Umarł dnia 25 sierpnia 1270 roku.“ Przerażenie i smutek ogarnęły Krzyżowców na wieść o śmierci króla, lecz przybycie Karola d’Anjou i jego floty, ożywiło ich umysły. Król tunetański był zmuszonym prosić o pokój; Francuzi powrócili do Europy. Edward angielski sam daléj prowadził wojnę, lecz raniony sztyletem przez księcia Asasenidów, powrócił do swoich państw 1271 roku. Jego odjazd przyśpieszył upadek chrześcijan na Wschodzie. Podzieleni na stronnictwa króla cypryjskiego i Maryi z Antyochii, ofiarowali inwestyturę królestwa nieistniejącego obu pretendentom. Nie mogli się oprzéć kalifom, następcom Bibarsa, którzy ich zniszczyli w bitwach roku 1288. Kalif opanował Ptolomaidę 18 maja 1291 roku i strącił chorągiew Zbawiciela z murów tego miasta.
Za wzięciem Ptolomaidy, królestwo chrześcijan upadło. Templaryusze, szpitalnicy, rycerze zakonu teutońskiego wrócili do Europy; szukali dla siebie innego przeznaczenia. Wyprawy krzyżowe nie były już przedsiębrane; zapał, niestety, chrześcijan ostygał; niepowodzenia, nieszczęścia zraziły i odwiodły od bohatérskich poświęceń się.
Życie pustelnicze najbardziej się rozwinęło w Egipcie, w Tebaidzie. Zaludnili ją ludzie z całego świata przybywający, wyłącznie dla poświęcenia się Bogu. Jakby nowy lud Boży, zamieszkał na południu ziemi egipskiéj, w pustyniach piasczystych, w gnieździe najdzikszych zwierząt. Dnie całe i noce przepędzali w modlitwach, hymnach, śpiéwach, w kon-
