Strona:PL Fryderyk Engels - Ludwik Feuerbach i zmierzch klasycznej filozofji niemieckiej.djvu/53

świadomie upragnionych celów, a historia stanowi właśnie I wypadkową tych licznych, w rozmaitych kierunkach działających pożądań i wielorakiego ich oddziaływania na świat zewnętrzny. Wiele zależy przeto od tego, czego chcą liczne jednostki. Wola zaś jest wyznaczona przez namiętność lub namysł. Czynniki jednak, które z kolei wywołują bezpośrednio namiętność lub namysł, są bardzo różnorakie. Częściowo mogą niemi być przedmioty zewnętrzne, częściowo — pobudki ideowe, jak ambicja, „zapał dla prawdy i sprawiedliwości“, nienawiść osobista lub też czysto indywidualne mrzonki wszelkiego rodzaju. Ale z jednej strony widzieliśmy, że czynne w historji poszczególne liczne zamiary przeważnie dają wyniki zupełnie inne, niż były pożądane — często wprost przeciwne, ich pobudki zatem mają dla wyniku ogólnego również tylko znaczenie podrzędne. Z drugiej strony powstaje dalej pytanie, co za sprężyny ukryte są znowu za temi pobudkami, co za przyczyny historyczne przekształcają się w głowach jednostek, działających z takich pobudek?
 Tego pytania dawny materjalizm nigdy sobie nie zadawał. Jego pojmowanie historji, o ile je wogóle posiada, jest przeto przedewszystkiem pragmatyczne, ocenia wszystko według motywów działania, dzieli historycznie działających ludzi na szlachetnych i nieszlachetnych i znajduje wtedy naogół, że szlachetni są oszukiwani, a nieszlachetni — zwyciężają. Stąd wynika dalej dla dawnego materjalizmu, że studja historyczne nie wiele przynoszą pożytku, a dla nas, że w dziedzinie historycznej dawny materjalizm sprzeniewierza się sobie samemu, ponieważ działające w historji sprężyny ideowe rozpatruje jako ostatnie przyczyny, zamiast zbadać, co za niemi leży, i co tworzy sprężyny tych sprężyn. Niekonsekwencja polega nie na tem, że uznaje on pobudki ideowe, lecz na tem, że od nich nie posuwa się dalej do wywołujących je przyczyn. W przeciwieństwie do tego filozofia historji, w tej mianowicie postaci, w jakiej reprezentowana jest przez Hegla, uznaje, że dostrzegalne i istotnie czynne i pobudki historycznie działających ludzi nie są zgoła ostatniemi przyczynami wydarzeń historycznych, gdyż poza temi pobudkami ukryte są inne siły poruszające, które zbadać należy. Lecz szuka ona tych potęg nie w samej historji, wnosi je raczej do historji z zewnątrz, z obrębu ideologji filozoficz-