Strona:PL Fryderyk Engels - Ludwik Feuerbach i zmierzch klasycznej filozofji niemieckiej.djvu/57

naogół określana zmiennemi potrzebami społeczeństwa burżuazyjnego, przewagą tej lub innej klasy, w ostatnim zaś rzędzie przez rozwój sił wytwórczych i stosunków wymiennych.
 Jeśli jednak państwo już w naszych czasach z ich olbrzymiemi środkami produkcji i transportu nie jest samodzielną dziedziną o samodzielnym rozwoju, lecz istnienie jego, zarówno jak jego rozwój w ostatnim rzędzie wytłumaczyć należy ekonomicznemi warunkami życiowemi społeczeństwa, to tembardziej stosuje się to do czasów dawniejszych, kiedy produkcja materjalnego życia ludzi nie dokonywała się jeszcze zapomocą tak bogatych środków pomocniczych, kiedy więc konieczność tej produkcji musiała rozciągać jeszcze większą władzę nad ludźmi. Jeżeli państwo jeszcze dziś, w okresie wielkiego przemysłu i kolei żelaznych, jest naogół tylko odbiciem w zwięzłej formie potrzeb ekonomicznych klasy, kierującej produkcją, to musiało ono niem być w jeszcze większej mierze w epoce, kiedy ludzie znacznie większą część swego życia musieli poświęcać na zaspokojenie swych potrzeb materjalnych, byli więc od nich bardziej zależni, niż my dziś jesteśmy. Badania nad historją wcześniejszych epok, skoro poważnie zajmujemy się tą stroną, potwierdzają to jaknajzupełniej. Jednak jest jasne, że na tem miejscu omówić tego niepodobna.
 Jeżeli państwo i prawo państwowe określane są przez stosunki ekonomiczne, to naturalnie to samo stosuje się i do prawa cywilnego, które przecież głównie tylko sankcjonuje istniejące, w danych warunkach normalne stosunki ekonomiczne pomiędzy jednostkami. Forma, w jakiej to się dzieje, może jednak być bardzo różna. Można, jak to się stało w Anglji zgodnie z całym rozwojem narodowym, zachować w przeważnej części formy dawnego prawa feudalnego i nadać im treść mieszczańską, nawet nazwie feudalnej podsunąć wprost znaczenie mieszczańskie. Można też jednak, jak w kontynentalnej Europie Zachodniej, oprzeć się na najwcześniejszem prawodawstwie społeczeństwa, wytwarzającego towary, a mianowicie na prawie rzymskiem, z jego niedościgle ścisłem opracowaniem wszelkich głównych stosunków prawnych pomiędzy zwyczajnymi posiadaczami towarów (nabywca i sprzedawca, wierzyciel i dłużnik, umowa, zobowiązanie i t. d.). Przytem można z korzyścią dla drobno-