Strona:PL Fryderyk Engels - Ludwik Feuerbach i zmierzch klasycznej filozofji niemieckiej.djvu/61

tyczny do przybrania postaci teologicznej; wyłącznie religją karmionym umysłom mas musiały własne ich interesy być przedstawione w szacie religijnej, ażeby wywołać wielką burzę. A podobnie jak mieszczaństwo od samego początku miało przy sobie świtę nieposiadających, do żadnego uznanego stanu nie należących plebejuszów miejskich, wyrobników i służących wszelkiego rodzaju, poprzedników późniejszego proletarjatu, tak samo i herezja rozpadła się już wcześnie na mieszczańsko-umiarkowaną i plebejsko-rewolucyjną, znienawidzoną również przez heretyków mieszczańskich.
 Niezniszczalność herezji protestanckiej odpowiadała niezwyciężalności powstającego mieszczaństwa. Gdy mieszczaństwo to dostatecznie się wzmocniło, walka jego ze szlachtą feudalną, dotychczas przeważnie lokalna, zaczęła przybierać rozmiary ogólnonarodowe. Pierwsza wielka akcja podjęta została w Niemczech — t. zw. Reformacja. Mieszczaństwo jednak nie było ani dość silne, ani dość rozwinięte, ażeby połączyć pod swym sztandarem wszystkie pozostałe buntujące się stany — plebejuszów miejskich, szlachtę niższą i chłopów na wsi. Szlachta została najpierw pobita. Chłopi urządzili powstanie, stanowiące punkt szczytowy całego tego ruchu rewolucyjnego. Miasta nie udzieliły im pomocy, i dzięki temu rewolucja uległa wojskom książąt udzielnych, którzy zagarnęli cały zysk. Od owego czasu Niemcy znikają na całe trzy wieki z szeregu krajów, samodzielnie występujących w dziejach. Wszelako obok Niemca Lutra wystąpił Francuz Kalwin. Z iście francuską dobitnością wysunął on na plan pierwszy charakter mieszczański reformacji, republikanizował i demokratyzował kościół. Podczas gdy reformacja luterańska w Niemczech zabagniona została i zniszczyła Niemcy, to reformacja kalwińska służyła republikanom w Genewie, Holandji, Szkocji za sztandar, wyzwoliła Holandję z pod jarzma hiszpańskiego i niemieckiego oraz dostarczyła dekoracji ideologicznej do drugiego aktu rewolucji mieszczańskiej, który odegrany został w Anglji. Tutaj kalwinizm okazał się rzeczywiście religijnym pseudonimem interesów ówczesnego mieszczaństwa i dlatego nie osiągnął też pełnego uznania, albowiem rewolucja r. 1689 zakończona została kompromisem części szlachty z mieszczaństwem. Angielski kościół