Strona:PL Józef Kotarbiński - Powieść mieszczańska.djvu/21

Żydom niechęci, przechyla się ku separatyzmowi. W miarę, gdy wzrasta jego znaczenie handlowe, nabiera coraz większéj buty i arogancyi. Postać to wyborna, typowy przedstawiciel całéj grupy tych semitów, na których oddziałały fatalnie szczucia i podszepty nienawiści plemiennéj. Innym reprezentantem żydowstwa jest doktor Szuman, nawskroś racyonalista, poddający nielitościwéj ciętéj analizie czyny jednostek i szersze zjawiska społeczne.
 Człowiek ten nie działa, ale służy Prusowi do wydobycia rembrandtowskich kontrastów. Obdarzony wysoką inteligencyą rasy, wznosi się po nad jéj typ przeciętny bezinteresowném zamiłowaniem nauki. Podszyty trochę kosmopolityzmem, szydzi z niepraktyczności polskiéj, z całego „naszego systemu,“ któremu brak realnego gruntu pod nogami, i przeciwstawia mu „system żydowski,“ to jest bezwzględnie utylitarny, dążący do praktycznych korzyści. Czuje on w głębi duszy pogardę dla swéj rasy, a jednakże wiążą go z nią tajemne nici, nie wyłączające sympatyi dla ogółu. On i Szlangbaum reprezentują dwie różne grupy żydowskiego świata — niéma jednak w powieści reprezentanta innéj grupy: typu Żyda inteligentnego, będącego dodatnim produktem kultury z ostatniéj doby naszego rozwoju. Na ludzi tego gatunku prądy antisemickie oddziałały psychologicznie, ale nie społecznie, bez osłabienia ich najszlachetniejszych uczuć. Z tym typem powinni się liczyć publicyści i powieściopisarze nasi, jeżeli chcą uwzględnić wszystkie skręty gordyjskiego węzła, który się zowie kwestyą żydowską i nie wiadomo, czy kiedykolwiek będzie rozplątany.
 Rezultatem społecznym „Lalki“ jest obok rozpanoszenia się Szlangbaumów et consortes, upadek ludzi działających bez daléj wytkniętych celów, bez trzeźwego zrozumienia potrzeb i obowiązków społecznych. Koniec powieści przedstawia się ponuro. Widać w nim skutek rozstroju społeczeństwa, które nie może znaleźć wytycznych