Z kolei, jak mi na myśl przychodzą, biorę motywa naszéj gorączkowéj, przerywanéj rozmowy, abym je lepiéj rozwinął; bośmy wśród natłoku wspomnień i obfitości zadań, jakie się nastręczały, nic wówczas roztrząsać nie mogli. Rzucaliśmy sobie nawzajem pytania, jak się czasem dobywa po długiéj podróży z sakwy wszystko, co się w niéj nagromadziło. Przypomnij sobie, iż mowa była, między innemi, o oryginalności literatury naszéj i samoistnym jéj rozwinięciu. Nie zaprzeczałem i nie przeczę, iż w szczegółach wykonania, w domowym materyale wziętym do ciesielki, wiele swojego własnego umieliśmy zużytkować; co do niezawisłości ducha i dążeń, pozwól mi się obszerniéj nieco rozpisać.
W całym dziejów przebiegu, mało bardzo znajdujemy narodów, które-by miały ducha inicyatywy i postawione były w okolicznościach, czyniących możliwą zupełną oryginalność natchnienia i formy. Literatura jest tylko ostatecznym życia wyrazem; w niéj to tylko być może, co w niém było. — Grecya, naród, który na polu sztuki najwięcéj stworzył, nie była obcą wpływom Wschodu; Rzym przyjął cywilizacyą grecką; szczątki klassycznego świata służyły za podstawę cywilizacyi i sztuce chrześciańskiéj. — Niemcy kształcili się na Włochach i Francuzach.
Chińczycy tylko, oderwani od wszelkich wpływów zewnętrznych, stworzyli sobie dziwaczny świat osobny.
Spojrzawszy na wykopaliska z epok przedhistorycznych, i tam widzimy cywilizacyą, wspólną wielkiéj massie narodów, które, choć mogły bojować z sobą, wiele rzeczy zapożyczały od siebie. My, i z położenia geograficznego, i przez wprowadzenie chrześciaństwa z Zachodu, zawczasu wcieliliśmy się do cywilizacyi, ze źródeł latyńskich płynącéj. Z drugiéj strony byzantyjski Wschód odbijał się na nas także, — tu się spotykały i łączyły dwa prądy i dwa wpływy. Od X wieku począwszy, literatura łacińska, przeważnie monastyczna, krzewi się u nas. Jest ona europejską, wspólną całemu katolicyzmowi, który du-
