Strona:PL J Bartoszewicz Historja literatury polskiej.djvu/673

skorzystała. Grabowski jest tutaj głównym przewodnikiem i kierownikiem ruchu, a czynność jego umysłowa niezmiernie wielka. Za arcyutwór naszego czasu uważał poniekąd i sprawiedliwie formę walterskotyczną obrazowania przeszłości. Więc sam wystąpił z teorją w tym przedmiocie, widząc tyle kulawych prób i usiłowań polskich, Chciał, aby pisarze powieści historycznych studjowali jako uczeni epokę, którą mieli wystawiać w swoich obrazach. Grabowski przepisał granice zmyśleniu, zdefinjował koloryt. Nie ma wątpliwości, że pomiędzy naszymi powieściopisarzami Grabowski jest jednym z najdoskonalszych znawców historji narodowej: jeżeli sam jéj nie pisze, za to zagłębia się w szczegóły, studjuje ją dla wlasnéj nauki i zna ją dobrze nietylko w ogólnych zarysach, ale i w drobiazgach, ocenia odrębność prowincjonalną, i pogląd jego na stosunki dawne społeczne np. Ukrainy do Polski, na sprawę unji religijnej i na prawne zasady i polityczne konstytucje, oryginalny jest a prawdziwy. Grabowski utworzył myśl wydawania „Pamiętników domowych“ i namawiał starych ludzi, co pamiętali, dawne czasy, żeby notowali swoje wspomnienia, chciał w pamiętnikach domowych przygotować tak obszerny mateijał dla Walter Scotta polskiego, co miał malować wiek XVIII, jak sam w źródłach zbierał rysy do odwzorowania epok dawniejszych jeszcze. Ogłaszał nawet częściowo drukiem te pamiętniki, które już zebrał, w czem nie tak zupełnie się mu powiodło, jak tego żądał. (Wydał urywki Karola Micowskiego i Wacława Borejki, miał zaś notaty podręczne Chrząszczewskiego i Hermana Hołowińskiego i t. d.). Wreszcie i sam w praktyce dał się poznać; wydał albowiem piękne powieści historyczne „Stepy i koliszczyzna“, „Stannica Hulaj polska“, „Tajkury“ i t. d.
 Można zarzucić powieściom Grabowskiego manierowanie i brak ruchu, ale nikt nie zarzuci im wielkiego zajęcia i trafnego obrazowania prawdy historycznej. Widać zaraz, że obrazy przeszłości skreślał mistrz, który długo zastanawiał się nad teorją tworzenia i nauczył się dobrze cudownéj swojej tajemnicy. Szczęśliwszy tu był daleko od Kraszewskiego, który brał się także do powieści historycznych, ale tworząc za prędko, bez obmyślenia należytego, nie miał czasu na dostateczne przygotowanie się naukowe, a jednak Kraszewski jest to jeden z pisarzy polskich, co mógłby napisać doskonałą powieść historyczną. Ogromne Gra-